Otyłość: przyczyny, konsekwencje, zapobieganie, metody na redukcję wagi

Konsultacja z e-receptą Lek. rodzinny Specjalista

Występowanie nadwagi i otyłości wzrosło w ciągu ostatnich 30 lat o 27%, co oznacza, że ponad 2 mld ludzi ma nadmierną masę ciała. W Polsce już co piąty dorosły cierpi na otyłość. Skutki choroby wykraczają daleko poza względy estetyczne, do której zazwyczaj jest sprowadzana – do jej powikłań należą m.in. nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, miażdżyca, zaburzenia płodności, choroby nerek. 

W związku z tym warto wiedzieć, jak zapobiec otyłości, jakie są przyczyny, konsekwencje oraz jak ją leczyć. O tym wszystkim dowiesz się z poniższego artykułu. 

Otyłość – czym jest?

Otyłość polega na nadmiernej zawartości tkanki tłuszczowej w ciele. Choroba ma przewlekły charakter i nie wykazuje tendencji do samoistnego ustępowania, a niestety – skłonność do nawrotów. Na liście Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) otyłość widnieje pod numerem E66.

Przyczyny otyłości

Obecnie za podłoże choroby nie uznaje się jedynie zbyt wysokiej podaży kalorii, a także czynniki genetyczne, stres, zaburzenia mikroflory jelit czy gospodarki hormonalnej. 

Czynniki zewnętrzne (środowiskowe) otyłości

Szacuje się, że 70% przypadków otyłości wynika z wpływu środowiska na sposób życia chorujących. Przez ostatnie 50 lat rozpowszechniły się nawyki, które sprzyjają temu zjawisku: 

• Zwiększyła się wielkość spożywanych porcji.
• Zmalała ilość błonnika w diecie – błonnik obniża stężenie cholesterolu i przyspiesza motorykę przewodu pokarmowego.
• Wzrosła częstość spożycia słodkich napojów gazowanych – do ich słodzenia zazwyczaj używa się syropów fruktozowych. Fruktoza powoduje wzrost ciśnienia krwi, poziomu trójglicerydów w osoczu i syntezy tkanki tłuszczowej. 
• Popularne stały się przekąski – czyli grupa w większości wysokoprzetworzonych i wysokokalorycznych produktów. U części otyłych osób dostarczają nawet ok. 50% energii przyjętej w ciągu dnia. 

Każdy z tych czynników ma związek ze zmianami środowiskowo-kulturowymi. Na szeroką skalę – o wiele bardziej niż zdrowa żywność – reklamowane są produkty bogatotłuszczowe. Z kolei powszechne propagowanie szczupłości nie zawsze idzie w parze z promowaniem zdrowego stylu życia. 

Zmienił się również sposób funkcjonowania rodzin. W obecnym modelu zazwyczaj obydwoje rodziców pracuje na pełen etat, co nie pozostawia wiele czasu na przygotowanie zdrowych posiłków. Gotowe dania, które często wypełniają tę lukę, przeważnie obfitują w cukry proste. Oprócz tego w Polsce okres celebracji (Boże Narodzenie, Wielkanoc, rocznice) tradycyjnie jest związany ze spożyciem wysokokalorycznych pokarmów. 

Przyczyny genetyczne

Szacuje się, że 30-40% przypadków otyłości wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi. Otyłość jednego z rodziców zwiększa ryzyko zachorowania u dziecka 4-5-krotnie, a u dwojga rodziców – aż 13-krotnie. Skłonności te mogą być warunkowane wielogenowo (ok. 95%) lub jednogenowo (ok. 3%), a wskutek mutacji może się również rozwinąć tzw. zespół monogenowy (2%). 

• Otyłość monogenowa – objawia się już w dzieciństwie i postępuje z wiekiem. W tej sytuacji metody terapeutyczne są ograniczone. Wyjątkiem jest mutacja w genie leptyny (tzw. hormonu sytości), której niedobór można uzupełniać. 
• Zespół monogenowy – polega na mutacji lub mutacjach w obrębie genów, które oprócz otyłości prowadzą do rozwoju zaburzeń takich jak zanik nerwu wzrokowego, insulinooporność, upośledzenie umysłowe. 
• Otyłość wielogenowa – czyli zmiany w większej liczbie genów, które odpowiadają za tendencję do rozwoju choroby. Nie jest wynikiem mutacji, ale polimorfizmów, czyli niewielkich zmian w DNA, których skutkiem jest odmienna funkcja białek. Mimo że typ wielogenowy jest najbardziej złożony, można istotnie zmniejszyć jego wpływ na zdrowie. Na przykład w przypadku genu otyłości FTO zmiana diety i stylu życia obniża ryzyko rozwoju choroby o 40%.

Za rozwój otyłości odpowiada ok. 400 genów, które określają m.in. apetyt, wrażliwość tkanek na insulinę, procesy termogenezy czy preferencje dotyczące wyboru wysokotłuszczowych pokarmów. Czynniki genetyczne mogą nie tylko prowadzić do rozwoju otyłości, ale również utrudniać redukcję masy ciała.

Zaburzenia emocjonalne

Otyłość może być zarówno przyczyną, jak i skutkiem zaburzeń psychicznych. Z jednej strony osoby otyłe są bardziej narażone na rozwój m.in. depresji, z drugiej – problemy psychiczne mogą prowadzić m.in. do zaburzeń odżywiania i przyrostu masy ciała. 

Apetyt nie zawsze wiąże się z potrzebą zaspokojenia głodu, szczególnie kiedy jedzenie ułatwia choremu przeżywanie trudnych emocji i stresu. Szczególną rolę w tym mechanizmie pełnią węglowodany, których spożycie zwiększa wydzielanie endorfin (hormonów, które wywołują dobre samopoczucie) oraz serotoniny i dopaminy (neuroprzekaźników regulujących nastrój). Efekt jest jednak krótkotrwały. Kiedy ustępuje, ponownie pojawia się chęć sięgnięcia po słodycze, które stają się łatwo dostępnym remedium na stres. 

Problemy psychiczne mogą również prowadzić do bezsenności, a ta do zespołu nocnego jedzenia (NES) i ostatecznie do przybrania na wadze. NES występuje wielokrotnie częściej u osób otyłych (8-15% i 51-64% w przypadku otyłości olbrzymiej) niż szczupłych (0,4%), często ze współtowarzyszącymi depresją i zaburzeniami lękowymi.

Osoby, które śpią 6-9 h dziennie tyją rzadziej od tych, u których ilość wypoczynku znajduje się poza tym przedziałem (śpią mniej niż 6 h lub więcej niż 9 h). Przewlekły niedobór snu prowadzi do zaburzeń w wydzielaniu leptyny (tzw. hormonu sytości), greliny (hormonu głodu) i kortyzolu oraz zwiększenie spożycia pokarmów bogatotłuszczowych. 

Problemy psychiczne korelują z masą ciała również w inny sposób – zaburzając gospodarkę hormonalną.

Zaburzenia hormonalne

Przewlekły stres zwiększa produkcję kortyzolu, który wzmaga apetyt oraz gromadzenie się tkanki tłuszczowej brzusznej, a oprócz tego prowadzi do wzrostu ciśnienia oraz poziomu cholesterolu i cukru we krwi. W otyłości brzusznej tłuszcz gromadzi się nie tylko pod skórą, ale również w narządach wewnętrznych. To szczególnie niebezpieczny rodzaj otyłości, w którym wątroba, trzustka, serce i mięśnie szkieletowe są zagrożone upośledzającym ich funkcjonowanie otłuszczeniem. Tkanka tłuszczowa trzewna jest bardziej odporna na działanie insuliny i leptyny od tkanki podskórnej, stwierdza się w niej wyższe stężenie prozapalnych cytokin. Oprócz tego znacznie zwiększa ryzyko rozwoju chorób metabolicznych.

Bezsenność z kolei skutkuje obniżeniem syntezy hormonu wzrostu, który jest wydzielany głównie w czasie głębokiego snu. U dorosłych hormon wzrostu odpowiada za równowagę między tłuszczową i beztłuszczową masą ciała. Dlatego przy częstym wybudzaniu lub kiedy sen trwa zbyt krótko, działanie hormonu zostaje osłabione.

Przyczyną otyłości mogą być również choroby endokrynologiczne – najczęściej niedoczynność tarczycy. W jej przebiegu, na skutek obniżenia poziomu tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3) dochodzi do zaburzeń termogenezy i znacznego spadku przemiany materii (nawet o 30%). Inne endokrynopatie, których objawem jest to m.in. zespół Cushinga, rzekoma niedoczynność przytarczyc czy zespół policystycznych jajników. 

Insulina pełni ważną rolę nie tylko w rozwoju, ale i przebiegu otyłości. Jej nadmiar (hiperinsulinemia), który jest odpowiedzią organizmu na insulinooporność tkanek, pobudza apetyt i powoduje zatrzymanie wody, prowadząc do wzrostu masy ciała. W ten sposób powstaje błędne koło – insulinooporność, która jest częstą konsekwencją otyłości, pogłębia chorobę i utrudnia jej leczenie. 

Skutki uboczne niektórych leków

Stosowanie niektórych leków może prowadzić do wzrostu masy ciała. Można tego efektu uniknąć, wykształcając prozdrowotne przyzwyczajenia.

Podwyższenie wagi ciała najczęściej powodują leki psychiatryczne, neurologiczne, hormonalne, sterydowe, a niekiedy również kardiologiczne. Nie wszystkie substancje wpływają na masę ciała w takim samym stopniu. Na przykład antydepresanty można podzielić według siły, z jaką wywierają ten efekt, a spośród leków psychotycznych istotny klinicznie wzrost wagi powodują najczęściej: haloperidol, kwetiapina, olanzapina, klozapina, rysperydon.

Skutki i konsekwencje otyłości

Nadmierna zawartość tkanki tłuszczowej w ciele zwiększa ryzyko rozwoju chorób takich jak:

• Cukrzyca typu 2 – osoby otyłe są 30-90 razy bardziej narażone na jej rozwój.
• Nadciśnienie tętnicze — w  60-70% przypadków jest skutkiem otyłości. 
• Obturacyjny bezdech senny – 70-80% chorych stanowią osoby nadwagą lub otyłością.
• Niewydolność serca — ryzyko jej wystąpienia wzrasta wraz z każdym dodatkowym 1 kg/m2 BMI, o 7% u kobiet oraz o 5% u mężczyzn.  
• Zaburzenia rytmu serca — ryzyko wystąpienia migotania przedsionków jest o 50% wyższe u osób otyłych niż tych o prawidłowej wadze ciała.
• Przewlekłe zespoły wieńcowe — u ponad 80% pacjentów, którzy na nie cierpią, stwierdzono nadmierną masę ciała.
• Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa — związane z otyłością zaburzenia homeostazy podwyższają ryzyko rozwoju tego zaburzenia aż 2-3-krotnie.
• Niektóre nowotwory.
• Miażdżyca
• Powikłania metaboliczne 
• Zwyrodnienie stawów.

Ponadto otyłość skraca oczekiwaną długość życia, zwiększa ryzyko udaru mózgu i jest najistotniejszym czynnikiem wzrostu ryzyka zawału serca.

Skutki otyłości: insulinooporność

Gromadząca się w ciele tkanka tłuszczowa wpływa negatywnie na funkcjonowanie całego organizmu. W komórkach tłuszczowych znajdują się bowiem różnego rodzaju substancje, które przyczyniają się do rozwoju groźnych dla zdrowia i życia chorób.

Przykładem takich substancji są adipokiny, które prowadzą do insulinooporności – stanu, kiedy tkanki organizmu nie są wrażliwe na działanie insuliny. U osób z insulinoopornością stwierdza się odpowiednią ilość insuliny w surowicy krwi, ale wątroba, mięśnie i tkanka tłuszczowa nie reagują na nią. Insulinooporność jest przyczyną cukrzycy t2, zaburzeń lipidowych, nadciśnienia tętniczego, miażdżycy oraz choroby niedokrwiennej serca.

Skutki otyłości: cukrzyca

Insulinooporność jest stanem bezpośrednio prowadzącym do rozwoju cukrzycy typu 2 – czyli tej związanej z nadwagą i otyłością. Cukrzyca typu 1 jest schorzeniem autoimmunologicznym diagnozowanym w wieku rozwojowym, który wymaga insulinoterapii.

Cukrzyca typu 2 natomiast rzadko jest leczona za pomocą insuliny. Pacjenci z tym typem cukrzycy muszą przede wszystkim zgubić zbędne kilogramy poprzez odpowiednią dietę i aktywność fizyczną. W poważniejszych stanach wprowadza się także farmakologiczne leczenie otyłości, a niekiedy także leczenie bariatryczne.

Kryteria rozpoznania otyłości

Istnieje kilka metod diagnostycznych, które pozwalają zidentyfikować otyłość u pacjenta.  

Wskaźnik BMI

Otyłość stwierdza się u pacjentów, u których BMI wynosi co najmniej 30 kg/m². Jego wartość wylicza się na podstawie wzoru: 

BMI = masa ciała (kg)/wzrost (m)²

Wskaźnik BMI nie daje jednak pełnej informacji o stanie zdrowia pacjenta. Nie informuje o zawartości ani rozmieszczeniu tkanki tłuszczowej w organizmie, przez co nie pozwala ocenić ryzyka rozwoju chorób metabolicznych (wyższego u osób z otyłością trzewną). 

Pozostałe kryteria

U osób z otyłością I stopnia (BMI od 30 do 34,9 kg/m²) mierzy się obwód tali, by zweryfikować występowanie otyłości brzusznej. Stwierdza się ją przy obwodzie talii ≥94 cm u mężczyzn oraz ≥80 cm u kobiet.

Innym parametrem, który wykorzystuje się do określenia dystrybucji tkanki tłuszczowej, jest wskaźnik talia-biodra (WHR). Oblicza się go na podstawie wzoru: 

WHR = obwód tali (cm)/obwód bioder (cm)

Otyłość trzewną rozpoznaje się przy WHR>0,85 u kobiet i WHR>0,9 u mężczyzn. 

Ponadto do oceny składu ciała dorosłych pacjentów służą:

• metoda bioelektroimpedancji
• dwuwiązkowa absorpcjometria rentgenowska
• tomografia komputerowa (TK).

Jak zapobiegać otyłości?

Na profilaktykę otyłości składają się wszystkie działania z zakresu polityki zdrowotnej i ochrony zdrowia, które mają zapobiec rozwojowi choroby. Należą do nich: 

• oznaczanie wartości kalorycznej produktów na opakowaniach
• dodatkowe opodatkowanie dla niezdrowej żywności
• projektowanie przestrzeni miejskiej tak, by sprzyjała poruszaniu się pieszo lub na rowerze oraz zawierała miejsca, w których swobodnie i bezpiecznie można się podjąć aktywności fizycznej (parki, boiska, siłownie na świeżym powietrzu itp.).

Wyróżnia się pierwotną oraz wtórną profilaktykę otyłości. Pierwsza ma zapobiegać chorobie, druga – jej dalszemu rozwojowi. Do profilaktyki wtórnej należą badania przesiewowe i leczenie otyłości oraz zredukowanieryzyka rozwoju jej powikłań.

Metody leczenia otyłości

Dostępne opcje terapeutyczne są dostosowane do przyczyn otyłości tj. nieodpowiedniej diety, niskiej aktywności fizycznej, ale również problemów emocjonalnych. W pierwszej kolejności u pacjentów wprowadza się modyfikację diety i stylu życia, a jeśli nie przyniosą one oczekiwanych rezultatów – również farmakoterapię. Wsparcie psychologiczne jest stałym elementem leczenia, zwiększającym jego efektywność. Z kolei operacja bariatryczna to metoda skierowana głównie na pacjentów z otyłością olbrzymią. 

Dieta i ćwiczenia w redukcji wagi

Jadłospis o kaloryczności dostosowanej do celu terapii oraz wzmożona aktywność fizyczna pozwalają osiągnąć ujemny bilans energetyczny, który jest kluczowym czynnikiem w procesie utraty masy ciała. 

W tym celu zaleca się tzw. dietę hipokaloryczną, która zakłada stworzenie deficytu 500-600 kcal/d względem zapotrzebowania pacjenta. Jej stosowanie prowadzi do utraty średnio 2 kg miesięcznie. Za optymalną uważa się utratę wagi o 5-10% wartości początkowej w ciągu 3-6 miesięcy. Jeśli zalecana jest dalsza redukcja masy ciała, powinna wynosić 10% w dalszych miesiącach. Obok kaloryczności diety istotnym czynnikiem dietoterapii jest ilość przyjmowanych dziennie posiłków. Zaleca się spożywanie 3-5 posiłków na dobę (z zachowaniem przerwy nocnej).

W leczeniu otyłości rekomendowane są diety odchudzające o udowodnionych korzyściach zdrowotnych, tj.:

• dieta śródziemnomorska, 
• dieta wegetariańska i fleksiwegetariańska (półwegetariańska)
• dieta o obniżonym indeksie glikemicznym
• dieta nordycka i portfolio – szczególnie zalecane u chorych z podwyższonym poziomem cholesterolu
• dieta DASH – rekomendowana osobom z nadciśnieniem.

Wymienione modele żywienia, ze względu na dużą zawartość błonnika, minerałów i niewielką zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych, zmniejszają ryzyko rozwoju wielu chorób, m.in. otyłości, cukrzycy typu 2 i nadciśnienia.

Niezalecane są natomiast diety o niezbilansowanym składzie (dieta ketogeniczna, wysokobiałkowa) oraz restrykcyjne (np. dieta kopenhaska czy głodówki), ponieważ mogą prowadzić do efektu jojo i niedoborów pokarmowych.  

Oprócz zmiany jadłospisu podstawowym narzędziem walki z chorobą dla osoby otyłej jest aktywność fizyczna. Zwiększa ona wydatek energetyczny organizmu, dzięki czemu mniejsze ograniczenie kalorii w diecie przyniesie oczekiwany spadek masy ciała. Nawet niewielkie zwiększenie codziennej aktywności fizycznej wspomaga utratę wagi, a oprócz tego obniża ryzyko rozwoju innych chorób. Regularny wysiłek zapobiega gromadzeniu się tkanki tłuszczowej w organizmie i poprawia ogólny stan zdrowia. 

Zmiana przyzwyczajeń

Oprócz przestrzegania diety ważne jest wykształcenie nawyków, które będą wspierać nowy model żywienia, oraz zbudowanie zdrowej relacji z jedzeniem. 

Dlatego warto, by chory: 

• nauczył się odróżniać głód od apetytu
• oduczył się podjadać między posiłkami (jeśli taki problem u niego występuje)
• unikał jedzenia w samotności
• pił głównie wodę
• planował skład posiłków i zaangażował w to innych
• brał często udział w wizytach kontrolnych. 

Praca z psychologiem

Wsparcie psychiczne ułatwia zarówno wykształcenie, jak i utrwalenie nowych nawyków. W zakresie psychoterapii, która jest zalecana u chorych z problemami  najlepiej skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej. 

Metody farmakologiczne

W leczeniu otyłości dostępnych jest kilka opcji farmakologicznego leczenia otyłości:

• Analogi GLP-1 – tzw. zastrzyki na otyłość, regulują apetyt, pobudzają przemianę materii, normalizują poziom glukozy we krwi i działają ochronnie na układ sercowo-naczyniowy. 
• Orlistat – zmniejsza przyswajanie tłuszczów, a tym samym kalorii przyjętych z pokarmem.
• Naltrekson + bupropion – leki działają synergistycznie, a ich połączenie zmniejsza apetyt i pobudza przemianę materii.

Należy pamiętać, że leki na otyłość nie zastępują, a uzupełniają zmiany w stylu życia i diecie chorego. 

Metody chirurgiczne

Dziedziną chirurgii, która zajmuje się leczeniem otyłości, jest bariatria. Do operacji finansowanej przez Narodowy Fundusz Zdrowia kwalifikują się pacjenci z otyłością: 

• III stopnia (BMI ≥40 kg/m2)
• II stopnia (BMI 35–39,9 kg/m2) i co najmniej jednym powikłaniem otyłości.

U osób chorujących na otyłość olbrzymią (BMI ≥40 kg/m2) operacja bariatryczna jest jedyną metodą o udowodnionej długotrwałej skuteczności w zakresie redukcji wagi. Szybkie zmniejszenie masy ciała, osiągnięte za pomocą leczenia operacyjnego, prowadzi do złagodzenia powikłań otyłości lub całkowitego ich ustąpienia oraz obniżenia ryzyka sercowo-naczyniowego, a w konsekwencji — do poprawy zdrowia i wydłużenia życia chorego. 

Dlaczego warto leczyć otyłość?

Terapia otyłości, chociaż wymaga zaangażowania, przynosi rozmaite korzyści zdrowotne. Jej celem jest nie tylko spadek samej masy ciała, ale przede wszystkim tkanki tłuszczowej, wraz z którą obniża się ryzyko rozwoju powikłań otyłości lub, jeśli występują, ogranicza ich dalszy postęp. Udowodniono, że leczenie operacyjne wspomaga leczenie ponad 40 chorób związanych z otyłością, poprawia komfort życia chorych oraz wydłuża ich życie. 

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

Lekarz rodzinny

Lekarz internista

E-recepta online

Udostępnij

Do znajomych

Tweetnij

Wyślij link