Profilaktyka malarii. Leki na malarię (przeciwmalaryczne)

Leki na malarię przyjmuje się w dwóch przypadkach: profilaktycznie przed wyjazdem do kraju, w którym malaria występuje, a także leczniczo, kiedy nie uda się zapobiec zakażeniu. Leki zażywane w profilaktyce malarii zastępują szczepionkę. Natomiast leki przeciw malarii, które przyjmuje się w razie wystąpienia objawów, mają za zadanie uratować życie chorego. Jakie leki przeciwmalaryczne zwalczą chorobę? Kiedy wystarczą tabletki na malarię, a kiedy konieczne jest leczenie szpitalne? 

Leki na malarię – kiedy podajemy

Leki na malarię podaje się w dwóch przypadkach: profilaktycznie i leczniczo. Co może mniej oczywiste, tabletki na malarię stosowane są w ramach tak zwanej chemioprofilaktyki malarii. W takiej sytuacji leki przeciwmalaryczne przyjmują osoby całkowicie zdrowe. Środki farmakologiczne mają zabezpieczać przed zarażeniem i rozwojem choroby w razie ukąszenia przez komara zakażonego zarodźcami malarii.

Tego typu tabletki na malarię spełniają więc de facto rolę szczepionki, co jest o tyle istotne, że szczepionka sensu stricto wciąż nie jest dostępna (dopiero w 2018 roku rusza pierwszy w historii program szczepień na malarię, ale testowany w jego ramach specyfik otrzymają jedynie dzieci w 3 afrykańskich krajach: Ghanie, Kenii i Malawi). Tabletki na malarię (m.in. prokwanil, doksycylina, chlorochina) należy zacząć przyjmować tuż przed wyjazdem, a następnie w tej samej dawce zażywać przez cały czas pobytu w tropikach oraz przez kilka tygodni po powrocie. Na tego typu zabezpieczeniach nie warto oszczędzać, tym bardziej że nie mówimy o dużych kosztach. Jeśli chodzi o leki przeciwmalaryczne, ceny mogą kształtować się na poziomie zaledwie kilkudziesięciu złotych.

Drugie zastosowanie leków na malarię jest bardziej oczywiste – to ratowanie zdrowia i życia w sytuacji, gdy nie udało się uniknąć zakażenia i choroba rozwija się w organizmie.

Tabletki na malarię: terapia ACT

Leczenie choroby zazwyczaj polega na podaniu kombinacji leków na malarię, przy czym bardzo często jednym z nich jest artemizyna lub jej syntetyczne pochodne (arthemeter, dihydroartemisinin i artesunate), drugim zaś – wybrany lek z innej grupy. Tego typu terapia łączona nazywa się ACT (skrót od angielskiego Artemisinin-based Combination Therapy) i jest powszechnie stosowana w wielu krajach na świecie w walce z malarią. Warto podkreślić, że jest to terapia dojelitowa, w której stosowane są tabletki na malarię, bez konieczności przyjmowania zastrzyków (środki podawane dożylnie zarezerwowane są dla najcięższych przypadków, o czym więcej poniżej).

Zakład Epidemiologii i Medycyny Tropikalnej  z Gdyni, powołując się na zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), podaje, że obecnie stosowane leki przeciwmalaryczne w terapii ACT to:

• artemeter/lumefantryna
• dihydroartemizynina/piperachina
• artezunat/amodiachina
• artezunat/sulfadoksyna-pirymetamina
• artezunat + meflochina
• artezunat + doksycyklina lub klinadamycyna
• atowakwon/prokwanil
• chinina + doksycyklina lub klindamycyna
• chlorochina + prymachina

Lekarstwo na malarię – kiedy wystarczą tabletki na malarię?

Włączenie konkretnego leku na malarię uzależnione jest między innymi od tego, który rodzaj zarodźca wywołał chorobę. Tabletki na malarię w ramach terapii ACT przyjmowane są co do zasady w stanach lżejszych, w związku z zakażeniem przez mniej zjadliwe odmiany zarodźca.

Jeśli do zakażenia dojdzie za sprawą najbardziej rozpowszechnionego zarodźca ruchliwego (Plasmodium vivax) stosuje się kombinację chlorochina + prymachina a jeśli zostaje stwierdzona odporność na chlorochinę, lekarz ordynuje zestaw dihydroartemizynina/piperachina lub artemeter/lumefantryna. Zakażenia, których źródłem jest zarodziec owalny (Plasmodium ovale) leczy się stosując chlorochinę z prymachiną, natomiast w przypadku zarodźca pasmowego (Plasmodium malariae) wystarczy sama chlorochina.

Tabletki na malarię – doksycyklina

Doksycyklina jest antybiotykiem tetracyklinowym o działaniu bakteriostatycznym. Doksycyklina blokuje syntezę białka, zwiększa skuteczność reakcji systemu immunologicznego. Antybiotyk ten jest na tyle uniwersalny, że znajduje dziesiątki zastosowań, od leczenia chorób wenerycznych, po zapalanie płuc. Co jednak najważniejsze, sprawdza się też doksycyklina jako tabletki na malarię. Co więcej, doksycyklina jest zalecana w celu ochrony przed najniebezpieczniejszą postacią malarii, wywoływaną przez zarodźce sierpowate (Plasmodium falciparum).

Doksycyklina sprzedawana jest w kapsułkach 100 mg. Standardowe opakowanie to 10 kapsułek. W przypadku najkrótszego nawet wyjazdu w tropiki nabyć należy więc kilka opakowań. Doksycyklinę należy bowiem zacząć przyjmować 1-2 dni przed podróżą, a następnie codziennie w ciągu całego wyjazdu oraz 28 dni po powrocie. Dawkowanie: 100 mg (jedna kapsułka dziennie).

Tabletki na malarię z doksycyklina nie powinny być przyjmowane przez kobiety w ciąży oraz okresie laktacji, a także dzieci poniżej 8 roku życia oraz chorych na ciężką niewydolność wątroby.

Tabletki przeciw malarii – chlorochina

Ponieważ wywołujące malarię zarodźce są pierwotniakami, nie dziwi, że w profilaktyce tej choroby zastosowanie znajduje też lek pierwotniakobójczy o nazwie chlorochina. Jest to zasada, która powoduje podwyższenie odczynu pH w organizmach pierwotniaków odpowiedzialnych za malarię. Chlorochina zlepia hemoglobinę z zaatakowanych przez pierwotniaki erytrocytów (krwinek czerwonych) człowieka.

Tabletki przeciw malarii z chlorochiną przyjmujemy 1 raz tygodniowo w dawce 250 mg. Podobnie jak w przypadku doksycykliny, tego typu tabletki na malarię również zaczynamy brać przed wyjazdem (tydzień przed) a następnie z częstotliwością co 7 dni – w trakcie wyjazdu oraz 4 tygodnie po powrocie. Przeciwwskazania, jeśli chodzi o tabletki przeciw malarii z chlorochiną to choroby oczu (m.in. zmiany w siatkówce), łuszczyca, poważne zaburzenia układu trawiennego.

Tabletki na malarię z chlorochiną zachowują skuteczność w przypadku zakażeń wywołanych przez zarodźce ruchliwe, owalne i pasmowe, mogą jednak nie zadziałać w przypadku odpornych na tę substancję zarodźców sierpowatych.

Tabletki na malarię – meflochina

Meflochina jest organicznym związkiem chemicznym, stosowanym w profilaktyce oraz leczeniu malarii. W Polsce meflochina nie jest dopuszczona do obrotu, może jednak zostać legalnie sprowadzona zza granicy w ramach importu celowego, za zgodą Ministerstwa Zdrowia na życzenie osoby wybierającej się do krajów tropikalnych.

Zażywanie tabletek na malarię z meflochiną należy zacząć 1 lub 2 tygodnie przed wyjazdem w rejony objęte zagrożeniem malarycznym. Kolejne dawki przyjmujemy w odstępach 7 dniowych w czasie wyjazdu oraz przez 4 tygodnie po powrocie.

Uwaga: w kontekście tabletek na malarię z meflochiną stosunkowo często mówi się o niepożądanych skutkach ubocznych. Jakich?

Lekarstwo na malarię – kiedy trzeba leczyć dożylnie

Gorzej sytuacja wygląda w przypadku zakażeń zarodźcem sierpowatym (Plasmodium falciparum), który jest w największym stopniu odporny na leki i który stanowi źródło najciężej odmiany malarii – w wyniku jej powikłań umiera około 20 procent chorych. Leczenie malarii wywołanej przez zarodziec sierpowaty bezwzględnie powinno się odbywać na oddziale intensywnej terapii w szpitalu i polegać na dożylnym podaniu wybranych leków przeciwmalarycznych. Podstawowy lek na malarię tego typu to artesunian, który ewentualnie można zastąpić substancją o nazwie artemeter lub chininą. Dodatkowo środki te powinny być wsparte przez tabletki na malarię należące do grupy ACT.

Warto wspomnieć, że według zaleceń Zakład Epidemiologii i Medycyny Tropikalnej, pacjenci pochodzący z krajów leżących poza strefą zagrożenia malarią, powinni każdorazowy być leczeni tak, jakby choroba miała najcięższą postać, niezależnie od jej objawów klinicznych. Wiąże się to z zakładaną niższą odpornością organizmu na tego typu zagrożenia, niż ma to miejsce w przypadku mieszkańców Afryki, Azji Południowej oraz międzyzwrotnikowych obszarów obu Ameryk.

Profilaktyka malarii

Malarii należy przede wszystkim zapobiegać. Przed wyjazdem do kraju, w którym występuje malaria, pacjenci powinny być poddani tzw. chemioprofilaktyce przeciwmalarycznej. Profilaktyka malarii polega na przyjmowaniu tabletek przed wyjazdem, w trakcie wakacji oraz po powrocie do kraju. Leki przeciw malarii powinny być dobrane do miejsca, w które turysta się wybiera ze względu na oporność pasożytów na leki. Do leków najczęściej stosowanych w profilaktyce zaliczają się:

• doksycyklina,
• chlorochina,
• atowakwon/proguanil
• meflochina.

Atowakwon/proguanil (Malarone) jest lekiem stosowanym zarówno w profilaktyce malarii, jak i w leczeniu. To preparat idealny dla osób, które wyjeżdżają w ostatniej chwili. Pierwszą tabletkę można przyjąć na jeden, dwa dni przed wyjazdem. Lek stosuje się w trakcie wyjazdu i przez 7 dni po powrocie. Podobnie działa doksycyklina - profilaktykę rozpoczyna się 1-2 dni przed wyjazdem, jednakże po powrocie lek trzeba zażywać przez 4 tygodnie. Chlorochinę i meflochinę zaczyna się przyjmować 1-2 tygodnie przed wyjazdem. Leki stosuje się raz na tydzień. Zalecane są zwłaszcza w przypadku długich wyjazdów. Chemioprofilaktykę tymi środkami kontynuuje się przez miesiąc po powrocie do kraju. 

Profilaktyka malarii: szczepionka na malarię

Szczepionka… Malaria śmiertelne żniwo zbiera od niepamiętnych lat, budząc przerażenie nie tylko autochtonicznych mieszkańców żyjących na terenach objętych występowaniem zarodźca i przenoszących go komarów, ale też przyjezdnych – kiedyś kolonizatorów i zdobywców, dziś turystów. Mimo to pierwszą szczepionkę na malarię udało opracować się dopiero teraz, po kilkudziesięciu latach badań. W 2018 roku ma ona zostać pilotażowo podana 750 tysiącom dzieci w Ghanie, Kenii i Malawi. Nie wiemy jednak, jakim rezultatem zakończy się pilotaż i czy szczepionka na malarię zastosowana na tak szeroką skalę potwierdzi swoją skuteczność oraz nie objawi niepokojących skutków ubocznych.

Póki co, dla podróżnych z Europy nie istnieje coś takiego, jak przeciwmalaryczna szczepionka. Malaria pozostaje więc chorobą, przed którą trzeba się chronić w inny sposób. W jaki?

Profilaktyka malarii – moskitiery

Choć to sposób stary jak świat, wykorzystywane są wciąż w profilaktyce malarii moskitiery. Moskitiera to drobnoziarnista siateczka, stanowiąca fizyczną barierę zatrzymującą komary i inne niebezpieczne insekty. Wprawdzie planując nocleg w hotelu znajdującym się w strefie zagrożenia malarią możemy oczekiwać, iż okna naszego pokoju będą chronione przez moskitiery, nie mniej warto tego typu akcesoria spakować i zabrać ze sobą z kraju na wszelki wypadek. W tym kontekście warto zainteresować się moskitierami turystycznymi do zawieszenia nad łóżkiem, które szczelnie chronić będą miejsce, w którym śpimy. Moskitierę turystyczną można też rozwiesić w ogrodzie, nad stołem – w wielu sytuacjach jest to więc doskonała profilaktyka malarii. Stosowane w profilaktyce malarii moskitiery zazwyczaj można spakować w wygodny pokrowiec, a całość ze względu na niewielką wagę (około 0,5 kg), nie będzie stanowić wielkiego obciążenia w podróży.

Pamiętajmy, że komary przenoszące malarię żerują głównie w godzinach wieczornych, dlatego przed zapadnięciem zmroku należy bezwzględnie zabezpieczyć miejsce noclegu. Zawierzając swoje zdrowie i życie moskitierom sprawdźmy dokładnie ich stan. Nawet najmniejsza perforacja może stanowić bramę, przez którą zakażony komar przedostanie się w nasze pobliże.

Profilaktyka malarii: repelenty

Oczywiście profilaktyka malarii za pomocą moskitiery sprawdzi się tylko w określonych okolicznościach, które można zbiorczo nazwać statycznymi. Nie zabierzemy wszak ze sobą moskitiery na pieszą wędrówkę. We wszelkich bardziej dynamicznych sytuacjach profilaktyka antymalaryczna zakłada stosowanie tak zwanych repelentów. Są to środki chemiczne, które wprawdzie nie zabijają komarów, ale stosunkowo skutecznie je odstraszają, utrzymując ich krwiożercze zapędy w ryzach.

Repelentu dostępne są w formie aerozoli, żeli, kremów. Repelenty stosujemy w profilaktyce malarii zabezpieczając za ich pomocą wszystkie narażone na ugryzienie partie ciała, a więc te odkryte, jak ręce czy twarz. Substancją czynną repelentów najczęściej są DEET lub IR3535 (ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo)aminopropionowego ).

Stosując je zgodnie z zaleceniami producentów zapewniamy sobie stosunkowo wysoką ochronę, aczkolwiek należy pamiętać o licznych ograniczeniach – repelentów nie powinny używać dzieci ani kobiety w ciąży. Producenci nie zalecają też stosowania tych środków pod ubranie, gdyż w połączeniu z potem mogą powodować reakcje alergiczne. Wiadomo tymczasem, że zdarzają się przypadki ukąszenia komara przez ubranie, jeśli to ściśle przylega do ciała.