Układ pokarmowy – wszystko, co musisz wiedzieć
Autor: Aleksandra Zabiełło / artykuł konsultowany z dr Agnieszką Dobkowską
Jelita nie bez powodu są nazywane drugim mózgiem, a cały układ posiada znacznie więcej funkcji, niż nam się wydaje.
Gdy odpowiednio o niego zadbamy, możemy cieszyć się lepszym zdrowiem fizycznym i psychicznym.
Jak zbudowany jest układ pokarmowy, na jakie choroby jest narażony i jak im zapobiegać?
I dlaczego jest tak ważny?
Budowa układu pokarmowego, czyli po co nam ponad 7 metrów jelit?
Układ pokarmowy (nazywany także układem trawiennym) to system kilku połączonych ze sobą narządów oraz gruczołów pokarmowych.
Do najważniejszych elementów układu trawiennego należą:
- jama ustna
- gardło
- przełyk
- żołądek
- jelito cienkie
- jelito grube
- odbyt
W budowie układu pokarmowego wyróżniamy również trzy gruczoły:
- ślinianki,
- wątrobę,
- trzustkę.
Najważniejszym zadaniem układu pokarmowego jest przyjmowanie oraz trawienie pożywienia i napojów.
Uzyskane w ten sposób składniki odżywcze trafiają do krwioobiegu, stając się paliwem dla całego organizmu.
Znając ogólną budową układu pokarmowego, możemy przyjrzeć się bliżej jego poszczególnym narządom.
Jama ustna – to tutaj następuje rozdrabnianie pokarmów, a to za sprawą znajdujących się w jamie ustnej zębów.
Początkowym odcinkiem całego układu pokarmowego są wargi.
W górnej części jama ustna ograniczona jest podniebieniem, natomiast w dolnej – dnem jamy ustnej.
W tylnej części znajduje się tzw. jama ustna właściwa, która łączy się z kolejnym odcinkiem układu trawiennego, czyli gardłem.
Istotnym elementem jamy ustnej jest język, który ze względu na swoją ruchomość ułatwia przeżuwanie pokarmów, mieszanie ze śliną i przesuwanie ich do dalszych części układu pokarmowego.
W jamie ustnej rozmieszczone są także ślinianki odpowiedzialne za produkcję śliny.
W ciągu doby ślinianki produkują nawet 1 l śliny, niezbędnej do początkowego procesu trawienia pokarmów (np. węglowodanów), ale też łatwiejszego przełykania oraz utrzymania prawidłowego pH w jamie ustnej.
Kolejnym elementem układu pokarmowego jest gardło, składające się z części nosowej (górnej), ustnej (środkowej) oraz krtaniowej (dolnej).
Gardło łączy ze sobą jamę ustną, jamę nosową, a także krtań i przełyk.
To również miejsce, gdzie krzyżują się układy pokarmowy i oddechowy, z racji czego gardło stanowi element funkcjonalny obu tych układów.
Narządem, który umożliwia przesuwanie się rozdrobnionego pożywienia z gardła do żołądka, jest przełyk.
Ze względu na swoją budowę i wygląd przełyk najprościej porównać do elastycznej, miękkiej rurki o długości ok. 25 cm (u dorosłego człowieka).
Co istotne, przełyk ma za zadanie przede wszystkim transportować pokarm do żołądka.
Nie są w nim produkowane żadne enzymy, dlatego nie pełni funkcji trawiennych.
Z przełyku treść pokarmowa trafia do żołądka.
Jest to najbardziej rozszerzona część układu trawiennego, kształtem przypominająca literę J.
Żołądek łączy się z przełykiem poprzez tzw. wpust.
Największa, centralna część żołądka nazywana jest trzonem.
Co zaskakujące, w górnej części, tuż obok przełyku, znajduje się dno żołądka.
Z kolei w dolnej części umiejscowiony jest odźwiernik, łączący żołądek z dwunastnicą.
W żołądku wydzielany jest kwas solny, który aktywuje enzymy trawienne i rozkład pokarmu na składniki odżywcze.
Co ciekawe: to narząd, który może zmieniać swój kształt, wielkość i położenie.
Wszystko zależy od ilości i rodzaju pokarmu oraz przyjmowanej postawy ciała.
Średnio żołądek dorosłego człowieka mieści od 1 do 3 litrów treści pokarmowej.
Końcową część układu pokarmowego stanowią jelita: cienkie oraz grube.
Jelito cienkie jest najdłuższym narządem układu trawiennego (ma długość 4-6 m) i zbudowane jest z:
- dwunastnicy,
- jelita czczego
- jelita krętego.
Z jelita cienkiego rozdrobniony i przetrawiony pokarm trafia do jelita grubego.
Struktura ta ma ok. 1,5 m długości i składa się z:
- jelita ślepego (kątnicy) wraz z wyrostkiem robaczkowym,
- okrężnicy,
- odbytnicy.
Ostatnim elementem układu pokarmowego człowieka jest odbyt, połączony bezpośrednio z odbytnicą.
Kanał odbytu ma długość ok. 3-4 cm i składa się na niego mięsień zwieracz wewnętrzny oraz mięsień zwieracz zewnętrzny.
Ze względu na budowę odbytu człowiek może kontrolować oddawanie stolca i gazów.
Jak wszystkie pozostałe części układu trawiennego również odbyt może być narażony na różnego typu schorzenia, których nie należy się wstydzić.
Prawidłowa i szybka diagnostyka pozwoli nam bowiem pozbyć się nieprzyjemnych dolegliwości i odzyskać komfort.
Funkcje układu trawiennego, czyli jaka jest droga jedzenia?
Aby lepiej zrozumieć, jakie funkcje pełnią poszczególne elementy układu pokarmowego, warto odwołać się do konkretnego przykładu.
Opiszę proces zjadania i trawienia pszennej bułki, aby sprawdzić przebieg i orientacyjny czas trawienia pokarmu w organizmie.
Proces trawienia rozpoczyna się już w jamie ustnej.
Zębami odgryzamy kęs bułki, a następnie zaczynamy ją żuć.
Na tym etapie dochodzi do mechanicznego rozdrobnienia pokarmu oraz procesów chemicznych.
Ślinianki wytwarzają ślinę, a zawarta w niej amylaza rozkłada skrobię na węglowodany proste.
Na powierzchni języka znajdują się także receptory odpowiedzialne za odczuwanie poszczególnych smaków.
To dzięki nim czerpiemy przyjemność z jedzenia i jesteśmy w stanie szybko ocenić, gdy coś nie nadaje się do zjedzenia (np. przez bardzo gorzki smak).
Rozdrobniony i wstępnie strawiony kęs bułki trafia do tylnej części jamy ustnej, a stamtąd przez gardło do przełyku.
Gardło chroni nas przed zachłyśnięciem oraz przedostawaniem się rozdrobnionego pokarmu do dróg oddechowych.
W gardle znajdują się także migdałki, które wytwarzają przeciwciała zabezpieczające ludzki organizm przed infekcjami i alergenami.
Jak wspomniałam, przełyk odgrywa rolę głównie transportową.
Na tym etapie trawienie zaczyna odbywać się niezależnie od woli człowieka.
Gdy kęs bułki przedostanie się do przełyku, fałdy i ściany narządu ulegają rozciągnięciu, a skurcze powodują dalsze przesuwanie się treści pokarmowej ku dołowi.
Czas, który mija od przełknięcia pokarmu do momentu przedostania się go do żołądka, wynosi ok. 5 s.
Ważnym elementem przełyku jest tzw. dolny zwieracz przełyku, który łączy go bezpośrednio z żołądkiem i zapobiega cofaniu się rozdrobnionego pokarmu z powrotem do przełyku.
Nieprawidłowe działanie dolnego zwieracza przełyku jest zazwyczaj przyczyną refluksu – jednej z częściej występujących chorób układu pokarmowego (do chorób wrócę za chwilę).
Gdy przykładowy kęs bułki trafi do żołądka, następuje jego dalsze rozdrobnienie i trawienie.
Znajdujący się w żołądku kwas solny oraz pepsyna odpowiadają za wstępne trawienie białek, z kolei zadaniem lipazy jest trawienie tłuszczy.
Regularne skurcze perystaltyczne przesuwają treść pokarmową w stronę dwunastnicy.
W żołądku jedzenie jest więc dokładnie rozdrabniane, mieszane z sokiem żołądkowym i trawione, a następnie trafia do dalszych części układu pokarmowego.
W zależności od rodzaju, pokarm pozostaje w żołądku od 1 do 4 godzin.
Kiedy kęs bułki dociera do jelita cienkiego, jest intensywnie trawiony.
Wszystko za sprawą produkowanego przez ten narząd soku jelitowego oraz dużej ilości enzymów trawiennych dostarczanych przez trzustkę.
W jelicie cienkim następuje rozkład białek na aminokwasy, a także trawienie tłuszczy oraz węglowodanów.
Na tym etapie składniki pokarmowe zostają strawione do prostszej postaci, aby następnie zostać wchłonięte do krwi i trafić do wszystkich komórek organizmu.
Na skutek ruchów perystaltycznych treść pokarmowa trafia do jelita grubego.
W jelicie grubym nie ma już enzymów trawiennych, jednak znajduje się tu tzw. mikrobiom jelitowy.
Składa się na niego ponad 100 bilionów mikroorganizmów, które ważą ok. 2 kg!
Bakterie wchodzące w skład mikrobiomu odpowiadają m.in. za trawienie niektórych węglowodanów, produkcję witamin (z gruby B oraz K) oraz wchłanianie magnezu i wapnia.
Do najważniejszych zadań jelita grubego należy natomiast wchłanianie wody i soli mineralnych oraz formowanie stolca.
Proces trawienia kończy się w odbycie.
Gdy narząd wypełni się kałem, dochodzi do wzrostu ciśnienia wewnątrzodbytniczego oraz rozluźnienia zwieracza odbytu.
Dzięki temu możliwe jest wypróżnienie się oraz wydalenie resztek pokarmowych.
Cały proces trawienia od chwili, gdy sięgamy po kęs pożywienia do momentu wypróżnienia, trwa od 16 do nawet 30 godzin.
W związku z tym, że najszybciej trawione są cukry (początek następuje w jamie ustnej), organizm potrzebuje więcej czasu, aby rozłożyć na prostsze składniki białka oraz tłuszcze.
Proces trawienia można w dużej mierze regulować rodzajem oraz ilością spożywanych pokarmów, co przekłada się nie tylko na nasze zdrowie, lecz także na komfort.
Inne funkcje układu pokarmowego, niezwiązane z trawieniem (mogą Cię zaskoczyć)
Ze względu na swoją rozległą budowę układ pokarmowy jest ściśle połączony z szeregiem struktur ludzkiego organizmu, pełni też liczne funkcje niezwiązane bezpośrednio z trawieniem.
Zacznijmy od jamy ustnej, która jest początkowym odcinkiem układu pokarmowego, ale odgrywa też istotną rolę w procesach związanych z oddychaniem oraz stanowi część aparatu mowy.
Podczas infekcji lub alergii, gdy wydzielina lub katar zalegają w nosie, jama ustna wspomaga proces swobodnego oddychania.
Ślina produkowana przez ślinianki ma za zadanie nie tylko wstępnie trawić pokarmy, lecz także zapewniać odpowiedni poziom nawilżenia całej jamy ustnej oraz chronić zęby przed powstawaniem próchnicy.
Wargi, zęby, podniebienie oraz język umożliwiają z kolei prawidłową artykulację głosek.
Kolejnym narządem, wchodzącym w skład układu pokarmowego, który pełni rozległe funkcje, jest gardło.
Ze względu na swoją budowę i umiejscowienie, gardło uczestniczy w przełykaniu pokarmów, zapobiega krztuszeniu się, odpowiada także za modulację głosu.
Gardło jest również elementem górnych dróg oddechowych i transportuje powietrze z jamy ustnej do krtani.
Nie bez powodu mówi się, że jelita stanowią drugi mózg.
Dzieje się tak ze względu na komunikację pomiędzy mózgiem a jelitami (tzw. oś mózgowo-jelitową) przebiegającą przez nerw błędny.
W samych jelitach znajduje się ok. 100 mln komórek nerwowych, odpowiedzialnych za produkcję m.in. dopaminy czy serotoniny.
Przez długi czas uważano, że sygnały z mózgu do brzucha przebiegają w jedną stronę (np. zdenerwowanie powoduje biegunkę, a stres – ból brzucha).
Coraz więcej badań pokazuje jednak, że komunikacja odbywa się także w odwrotnym kierunku.
To dlatego prawidłowe odżywianie wpływa na nasze samopoczucie.
Istotnym elementem „drugiego mózgu” jest występujący w jelitach mikrobiom.
Pojawiają się doniesienia, które sugerują, że stosowanie odpowiednich probiotyków, może się bezpośrednio przekładać na nasz stan psychiczny.
Najczęstsze choroby układu pokarmowego. Kiedy warto iść do specjalisty?
Podobnie jak inne układu ludzkiego organizmu, także układ trawienny jest narażony na różnego typu choroby i dolegliwości.
Wśród najczęściej występujących należy wymienić:
- Wrzody żołądka i dwunastnicy. Choroba, która dotyka 5-10% populacji i objawia się bólami w nadbrzuszu po lub przed jedzeniem. Z fizjologicznego punktu widzenia wrzody to ubytki w błonie śluzowej, którym towarzyszą stan zapalny oraz martwica. Najczęstszą przyczyną choroby wrzodowej jest zakażenie bakterią Helicobacter pylori, ale też stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, długotrwały stres czy nieodpowiednia dieta.
- Refluks (a właściwie choroba refluksowa przełyku) to zespół objawów, których przyczyną jest zarzucanie (refluks) treści pokarmowej do przełyku. Do powstawania refluksu mogą przyczyniać się przyjmowane leki (m.in. tabletki antykoncepcyjne, leki stosowane na nadciśnienie tętnicze oraz choroby płuc), otyłość oraz rozwój innych chorób (cukrzyca, nadmierne spożywanie alkoholu). Refluks objawia się zgagą, odbijaniem oraz cofaniem treści pokarmowej do przełyku. Szacuje się, że w krajach rozwiniętych objawy chorobowe występują codziennie u 4-9%, natomiast raz na tydzień – u 20% populacji.
- Zespół jelita drażliwego. Jedna z chorób, która stanowi najlepszy dowód na to, jak silne jest połączenie układu pokarmowego oraz mózgu. Zespół jelita drażliwego objawia się nadreaktywnością i zaburzoną pracą jelit, chociaż sam organ nie wykazuje nieprawidłowości na poziomie organicznym lub biochemicznym. Wśród dolegliwości związanych ze schorzeniem wymienia się: silne bóle brzucha, biegunki/zaparcia, czasami również wzdęcia, bóle głowy i pleców, senność. Przyczyny zespołu jelita drażliwego mogą być genetyczne, fizjologiczne (m.in (zaburzenia mikrobiomu), ale też psychologiczne. W związku z tym, że diagnostyka i leczenie przyczynowe bywa dość trudne w przypadku tego schorzenia, zazwyczaj stosuje się leczenie objawowe, odpowiednią dietę, a nierzadko wsparcie psychologiczne i/lub psychoterapię. Częstotliwość występowania choroby szacuje się na ok. 11% populacji, z czego niemal dwukrotnie częściej u kobiet.
- Hemoroidy (guzki krwawnicze) to naczynia żylne, naturalnie występujące w odbytnicy i odbycie. O chorobie mówimy wówczas, gdy guzki krwawnicze stają się nadmiernie powiększone. Hemoroidy (jak potocznie określa się chorobę hemoroidalną) dotyczą aż 50% osób dorosłych. Ryzyko wystąpienia schorzenia rośnie wraz z wiekiem, są również na nie narażone kobiety w ciąży. Powiększone hemoroidy powodują nieprzyjemne objawy, takie jak: krwawienie, pieczenie, swędzenie oraz ból. Przyczyną choroby są m.in. długotrwałe zaparcia, dieta uboga w błonnik pokarmowy, siedzący tryb pracy, otyłość. W leczeniu oprócz łagodzenia objawów, istotną rolę odgrywa dieta obfita w błonnik pokarmowy, aktywność fizyczna oraz odpowiednie nawodnienie organizmu.
Układ pokarmowy mogą dotykać też inne problemy, chociażby słynna „grypa żołądkowa”, czyli infekcja wirusowa objawiająca się między innymi biegunką i wymiotami.
Jeśli nieprzyjemne dolegliwości, takie jak uporczywe bóle brzucha, częste wzdęcia, biegunki/zaparcia, nawracająca zgaga czy też ślady krwi w stolcu zaczynają utrudniać Ci funkcjonowanie i nie ustępują, należy udać się do lekarza rodzinnego.
Ten po przeprowadzeniu wstępnego wywiadu może udzielić skierowanie do lekarza specjalizującego się w leczeniu chorób układu pokarmowego, to jest gastrologa.
Jeśli odczuwasz uporczywe problemy żołądkowe, możesz też skontaktować się z lekarzem specjalistą prywatnie.
Wówczas skierowanie nie będzie Ci potrzebne.
Pamiętaj, że możesz skorzystać z konsultacji lekarskich na problemy żołądkowe w Dimedic: 7 dni w tygodniu.
Jesteśmy tym, co jemy. Jak dbać o układ pokarmowy?
Wielu chorób i nieprzyjemnych dolegliwości układu pokarmowego możemy uniknąć. Wystarczy pamiętać o kilku prostych zasadach i mieć na uwadze, że układ trawienny to nie tylko żołądek, lecz także jama ustna, przełyk, jelita oraz odbyt.
- Dbaj o higienę jamy ustnej. Dokładne szczotkowanie zębów, stosowanie płynu antybakteryjnego oraz nitki dentystycznej, a także regularne wizyty u dentysty zapewnią nam piękny uśmiech i co równie istotne – zdrowe zęby oraz świeży oddech.
- Jedz bez pośpiechu i bez stresu. Zbyt szybkie połykanie kęsów pokarmów, niewłaściwe przeżuwanie i zbyt szybkie przełykanie może prowadzić do problemów z trawieniem (zgaga), wzdęć, a nawet przyczynić się do powstawania nadwagi i cukrzycy. Spokojne spożywanie posiłków ma wpływ na nasze zdrowie fizyczne i psychiczne. Warto więc jeść przy stole, najlepiej w gronie najbliższych, aby w pełni cieszyć się smakiem potraw.
- Dbaj o odpowiednią dietę i optymalny poziom nawodnienia. Zła dieta oraz przejadanie się to najczęstsze przyczyny nieprzyjemnych dolegliwości związanych z układem trawiennym. Niestrawność, biegunki, zaparcia, wzdęcia czy gazy to dość powszechne schorzenia, którym możemy samodzielnie zapobiegać. Należy więc unikać żywności wysoko przetworzonej, bogatej w tłuszcze oraz cukry. Składnikiem, który reguluje metabolizm, jest błonnik, zawarty m.in. w warzywach i owocach, produktach pełnoziarnistych oraz niektórych roślinach strączkowych. Dużą rolę w nieprawidłowym metabolizmie odgrywa przewlekły stres, przebyta antybiotykoterapia oraz brak ruchu.
- Nie bagatelizuj niepokojących objawów. Wczesna diagnoza pozwala wyleczyć nawet poważne choroby układu pokarmowego (w tym nowotwory). Właśnie dlatego tak ważne jest, aby nie bagatelizować pierwszych objawów oraz regularnie wykonywać badania profilaktyczne. Badania układu trawiennego dzieli się na: badania laboratoryjne, umożliwiające ocenę stężenia poszczególnych substancji we krwi, czynnościowe, na podstawie których ocenia się sposób funkcjonowania organów oraz obrazowe, pokazujące wygląd i ewentualne niepokojące zmiany w budowie struktur.
Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:
Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.
Podobne artykuły
