Kortykosteroidy (glikokortykosteroidy): co to, skutki uboczne, działanie
Autor: mgr farm. Kaja Rutka-Iwańska
Kortykosteroidy, znane także jako glikokortykosteroidy, są jedną z najczęściej stosowanych grup leków w leczeniu stanów zapalnych, chorób autoimmunologicznych oraz alergii. Dzięki silnym właściwościom przeciwzapalnym i immunosupresyjnym znalazły szerokie zastosowanie w terapii wielu schorzeń.
Kortykosteroidy (glikokortykosteroidy): czym są i jak działają?
Kortykosteroidy to syntetyczne odpowiedniki hormonów naturalnie produkowanych w korze nadnerczy, takich jak kortyzol i aldosteron. Hormony te odgrywają kluczową rolę w organizmie człowieka, regulując gospodarkę wodno-elektrolitową, metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów, a także wpływając na modulację odpowiedzi immunologicznej oraz reakcję organizmu na stres. Dzięki tak szerokiemu spektrum działania kortykosteroidy znalazły zastosowanie w leczeniu wielu chorób, zwłaszcza o podłożu zapalnym i autoimmunologicznym.
Najczęściej stosowaną grupą w terapii są glikokortykosteroidy, które wykazują silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Mechanizm ich działania polega głównie na hamowaniu procesu zapalnego poprzez blokowanie mediatorów stanu zapalnego, takich jak prostaglandyny i leukotrieny. Dodatkowo glikokortykosteroidy skutecznie tłumią nadmierną odpowiedź układu odpornościowego, co jest szczególnie istotne w leczeniu chorób autoimmunologicznych.
W zależności od formy podania, kortykosteroidy mogą działać miejscowo lub ogólnoustrojowo.
Ze względu na drogę podania wyróżnia się kortykosteroidy:
- doustne (tabletki, kapsułki),
- dożylne i domięśniowe (wstrzyknięcia),
- miejscowe (maści, kremy),
- glikokortykosteroidy wziewne – stosowane w chorobach układu oddechowego,
- glikokortykosteroidy donosowe – wykorzystywane w leczeniu alergicznego nieżytu nosa.
Glikokortykosteroidy są lekami o szybkim początku działania, ale ich pełny efekt terapeutyczny często rozwija się dopiero po kilku dniach regularnego stosowania. Ponadto przy ich stosowaniu należy uwzględniać możliwe skutki uboczne, zwłaszcza przy długotrwałej terapii.
Kortykosteroidy (glikokortykosteroidy) – wpływ na organizm
Glikokortykosteroidy wpływają na niemal każdy układ w organizmie człowieka. Ich wielokierunkowe działanie obejmuje m.in.
Oś podwzgórze–przysadka–nadnercza
Przy długotrwałym stosowaniu kortykosteroidów może dojść do zahamowania naturalnej produkcji kortyzolu, co niesie ryzyko wystąpienia niewydolności nadnerczy.
Układ odpornościowy
Glikokortykosteroidy obniżają aktywność limfocytów i makrofagów, co prowadzi do tłumienia odpowiedzi zapalnej. Dzięki temu są niezastąpione w leczeniu chorób autoimmunologicznych, ale równocześnie zwiększają podatność na infekcje wirusowe, bakteryjne i grzybicze.
Układ metaboliczny
Leki te przyczyniają się do zwiększonego rozpadu białek i nasilonej glukoneogenezy, co powoduje wzrost poziomu glukozy we krwi i zwiększone ryzyko cukrzycy steroidowej.
Kości i mięśnie
Przewlekła terapia może prowadzić do demineralizacji kości (osteoporozy) i zwiększonego ryzyka złamań kości. Ponadto przy długotrwałym stosowaniu może również dojść do zaniku mięśniowego, co znacząco obniża sprawność fizyczną pacjenta.
Skórę
Częstym problemem są rozstępy, ścieńczenie skóry oraz podatność na siniaki. W przypadku miejscowego stosowania może dojść także do rozwoju trądziku steroidowego, nasilonego łojotoku i zaburzeń pigmentacji.
Układ sercowo-naczyniowy
Kortykosteroidy powodują zatrzymywanie sodu i wody, co skutkuje podwyższeniem ciśnienia tętniczego i zwiększonym ryzykiem niewydolności serca.
Psychikę
Zmiany nastroju, bezsenność, lęki, a nawet objawy depresji lub manii mogą występować zwłaszcza przy wysokich dawkach glikokortykosteroidów.
Działanie kortykosteroidów na organizm jest wielowymiarowe, co sprawia, że są one skuteczne w leczeniu wielu chorób, ale również zwiększają ryzyko powikłań. Warto pamiętać, że skutki działania kortykosteroidów zależą od dawki, czasu stosowania oraz indywidualnych predyspozycji pacjenta. Regularna kontrola laboratoryjna i odpowiednia profilaktyka skutków ubocznych to kluczowe elementy bezpiecznego stosowania glikokortykosteroidów.
Kortykosteroidy (glikokortykosteroidy): skutki uboczne
Kortykosteroidy stosowane długotrwale mogą prowadzić do poważnych powikłań. Najczęstsze skutki uboczne korytykosteroidów obejmują:
- Osteoporozę i zwiększoną łamliwość kości, co wymaga suplementacji wapnia i witaminy D,
- Cukrzycę steroidową – monitorowanie poziomu glukozy jest obowiązkowe,
- Nadciśnienie tętnicze – związane z zatrzymaniem sodu i wody w organizmie dlatego zalecana jest dieta uboga w sól,
- Rozwój zaćmy i jaskry głównie w wyniku stosowania dużych dawek lub długoterminowego leczenia.
- Przyrost masy ciała i zwiększone odkładanie tkanki tłuszczowej szczególnie w okolicy twarzy (tzw. twarz księżycowata) i tułowia (otyłość brzuszna) związane z zatrzymywaniem płynów i zmianami metabolicznymi,
- Zaburzenia psychiczne, w tym depresję i wahania nastroju, rzadziej psychozy,
- Spadek odporności, co zwiększa ryzyko infekcji bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych wskutek immunosupresji,
- Zanik mięśni i osłabienie siły fizycznej spowodowane katabolizmem białek.
W przypadku gdy kortykosteroidy stosowane są miejscowo np. glikokortykosteroidy wziewne, może dojść do rozwoju kandydozy (grzybicy) jamy ustnej, dlatego niezbędne jest płukanie ust po każdej inhalacji.
Glikokortykosteroidy stosowane donosowo mogą wywoływać suchość, podrażnienie błony śluzowej nosa oraz sporadycznie krwawienia z nosa.
Warto podkreślić, że ryzyko wystąpienia powikłań wzrasta wraz z długością terapii i wielkością stosowanej dawki.
W jakich chorobach stosuje się kortykosteroidy?
Kortykosteroidy mają szerokie zastosowanie w leczeniu wielu chorób, zarówno przewlekłych, jak i ostrych. Najczęstsze wskazania to:
- Astma oskrzelowa i POChP – leczenie objawowe za pomocą glikokortykosteroidów wziewnych poprawia kontrolę objawów i zmniejsza liczbę zaostrzeń,
- Choroby autoimmunologiczne – np. toczeń rumieniowaty, reumatoidalne zapalenie stawów, zapalenie naczyń,
- Choroby dermatologiczne – takie jak atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, egzema.
- Alergiczny nieżyt nosa – skutecznie leczony za pomocą glikokortykosteroidów donosowych,
- Choroby układu pokarmowego – choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
- Choroby endokrynologiczne, takie jak choroba Addisona,
- Wstrząs anafilaktyczny i ciężkie reakcje alergiczne – doraźne leczenie wysokimi dawkami kortykosteroidów.
- Ostre stany zagrożenia życia - doraźne leczenie wysokimi dawkami kortykosteroidów. np. w ciężkich reakcjach alergicznych czy wstrząsie anafilaktycznym.
- Choroby hematologiczne – białaczki, chłoniaki.
Leki te są także używane w leczeniu powikłań po przeszczepieniach narządów.
Jak bezpiecznie stosować kortykosteroidy?
Aby zmaksymalizować korzyści i zminimalizować ryzyko działań niepożądanych, należy przestrzegać kilku kluczowych zasad stosowania kortykosteroidów:
- Stosowanie minimalnej skutecznej dawki – zmniejsza to ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.
- Regularna kontrola stanu zdrowia – badania kontrolne, obejmujące pomiar ciśnienia tętniczego, poziomu glukozy i gęstości mineralnej kości,
- Stosowanie leków osłaniających błonę śluzową żołądkowa – w przypadku terapii doustnej, aby zmniejszyć ryzyko choroby wrzodowej.
- Stopniowo zmniejszać dawkę przy zakończeniu terapii – aby uniknąć zespołu odstawienia i niewydolności nadnerczy.
- Odpowienia profilaktyka osteoporozy – suplementacja wapnia, witaminy D i w niektórych przypadkach zastosowanie bisfosfonianów.
- Zachowanie higieny jamy ustnej po zastosowaniu glikokortykosteroidów wziewnych – aby zapobiegać grzybicy.
- Dieta niskosodowa i bogatobiałkowa – zmniejsza ryzyko nadciśnienia i zaniku mięśni,
- Szczepienia profilaktyczne – przed rozpoczęciem długotrwałej terapii.
Ważne jest, aby pacjent przyjmujący glikokortykosteroidy zawsze konsultował wszelkie zmiany dawkowania lub odstawienie leku z lekarzem prowadzącym, aby zminimalizować ryzyko powikłań.
Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:
Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.
Bibliografia do artykułu
- Barnes, P. J. (2010). Mechanisms and resistance in glucocorticoid control of inflammation. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology, 120(2-3), 76–85. doi:10.1016/j.jsbmb.2010.02.018
- Buttgereit, F., Burmester, G. R., & Lipworth, B. J. (2005). Optimised glucocorticoid therapy: the sharpening of an old spear. The Lancet, 365(9461), 801–803. doi:10.1016/S0140-6736(05)17923-2
- Schäcke, H., Döcke, W. D., & Asadullah, K. (2002). Mechanisms involved in the side effects of glucocorticoids. Pharmacology & Therapeutics, 96(1), 23–43.
- Gajewska, M., & Woroń, J. (2018). Glikokortykosteroidy – zastosowanie kliniczne i działania niepożądane. Postępy Nauk Medycznych, 31(9), 645–651.
- Strehl, C., Ehlers, L., Gaber, T., & Buttgereit, F. (2019). Glucocorticoids—All-Rounders Tackling the Versatile Players of the Immune System. Frontiers in Immunology, 10, 1744.
- Fardet, L., Petersen, I., & Nazareth, I. (2016). Prevalence of long-term oral glucocorticoid prescriptions in the UK over the past 20 years. Rheumatology, 55(11), 2104–2111.
- National Institutes of Health (NIH). (2022). Glucocorticoid-Induced Osteoporosis. National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases.