Choroba Leśniowskiego-Crohna: co to jest, objawy, leczenie

Wyobraź sobie codzienne zmagania z przeszywającym bólem brzucha, uporczywą biegunką i niepewnością, kiedy nadejdzie kolejne zaostrzenie choroby. Tak właśnie wygląda codzienność osób borykających się z Chorobą Leśniowskiego-Crohna – przewlekłym zapaleniem jelit o nieprzewidywalnym przebiegu. Dzięki rozwojowi medycyny coraz lepiej poznajemy mechanizmy i przyczyny tego skomplikowanego schorzenia, a nowoczesne terapie dają szansę na złagodzenie objawów i dłuższe okresy remisji. Jednak, aby w pełni zrozumieć, z czym mierzą się pacjenci, warto przyjrzeć się nie tylko klinicznym aspektom choroby, ale też istotnemu znaczeniu diety i wsparcia psychologicznego w procesie leczenia.

Choroba Leśniowskiego-Crohna: co to jest?

Choroba Leśniowskiego-Crohna jest przewlekłym, nieswoistym zapaleniem przewodu pokarmowego, zaliczanym do grupy chorób zapalnych jelit, w której występuje również wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG). Schorzenie to może obejmować dowolny odcinek przewodu pokarmowego – od jamy ustnej aż po odbyt – przy czym najczęściej zmiany chorobowe lokalizują się w końcowym odcinku jelita krętego i w okrężnicy. Charakterystyczną cechą tej choroby jest tzw. „skakanie zmian” zapalnych – fragmenty zdrowej śluzówki występują naprzemiennie z obszarami zapalnymi, co utrudnia leczenie i diagnozowanie.

Pod względem patofizjologicznym, proces zapalny w obrębie ściany jelita w Crohnie ma charakter pełnościenny, co oznacza, że wszystkie warstwy mogą być objęte stanem zapalnym, a nie tylko śluzówka, jak w przypadku innych zapalnych chorób jelit. Zmiany zapalne często prowadzą do powstawania owrzodzeń, zbliznowaceń i zwężeń w przewodzie pokarmowym, powodując dolegliwości bólowe oraz mogąc generować powikłania, takie jak przetoki czy ropnie.

Niezależnie od lokalizacji i obrazu klinicznego, istotne jest, aby wcześnie rozpoznać dolegliwości sugerujące Crohna, a następnie odpowiednio je leczyć. W skład terapii wchodzi przede wszystkim farmakoterapia łagodząca stan zapalny oraz właściwa dieta, które łącznie pozwalają na uzyskanie i utrzymanie tzw. remisji, czyli okresu wyciszenia choroby.

Choroba Leśniowskiego-Crohna – częstotliwość występowania

Choroba Leśniowskiego-Crohna jest uznawana za jedno z głównych schorzeń w grupie nieswoistych zapalnych chorób jelit (ang. IBD – Inflammatory Bowel Disease). Według dostępnych danych epidemiologicznych, częstość występowania Crohna – zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych – wykazuje tendencję wzrostową. Ma to prawdopodobnie związek zarówno z czynnikami środowiskowymi (m.in. dieta wysoko przetworzona, wysoki poziom urbanizacji), jak i z ulepszonymi metodami rozpoznania.

W Europie szacuje się, że średnia zapadalność na to schorzenie wynosi od kilku do kilkunastu nowych przypadków na 100 tysięcy osób rocznie, przy czym różnice między poszczególnymi regionami mogą być znaczące. W niektórych krajach północnoeuropejskich, jak Dania czy Szwecja, notuje się większą liczbę chorych w stosunku do rejonów Europy Południowej. Sugeruje się też, że czynniki klimatyczne i kulturowe (np. spożycie dużej ilości produktów przetworzonych, nadmierne użycie antybiotyków w dzieciństwie) mogą sprzyjać zapadalności.

Istnieją również dane, które wskazują, że choroba występuje nieco częściej wśród osób z populacji miejskich niż wiejskich, co ponownie może potwierdzać wpływ rozwoju cywilizacyjnego na ryzyko pojawienia się Crohna. Warto zauważyć, że w ostatnich dekadach wzrost liczby rozpoznań odnotowano także w krajach rozwijających się, co można tłumaczyć zarówno modernizacją stylu życia (większy stres, zachodni typ diety) i poprawą dostępu do opieki medycznej, jak i lepszą wykrywalnością.

W zakresie płci nie ma jednoznacznych dowodów na wyraźną przewagę zachorowalności kobiet lub mężczyzn. Większość statystyk pokazuje zbliżone proporcje wśród obu płci lub nieznaczną przewagę chorych kobiet w niektórych populacjach. Zachorowanie może wystąpić w każdym wieku, choć najczęściej diagnozuje się Crohna u młodych dorosłych – w przedziale 15–30 lat. Niemniej jednak, nie stanowi to reguły, ponieważ choroba potrafi ujawnić się zarówno u dzieci, jak i u osób starszych.

Wzrost liczby nowych przypadków w ostatnich kilkunastu latach potwierdza konieczność prowadzenia stałych badań nad etiopatogenezą i optymalnymi metodami leczenia Crohna. Wczesne rozpoznanie i odpowiednia opieka medyczna pozwalają pacjentom na uniknięcie poważnych konsekwencji zdrowotnych i funkcjonalnych.

Choroba Leśniowskiego-Crohna: przyczyny

Choroba Leśniowskiego-Crohna ma złożoną etiologię, która nie została do końca wyjaśniona. Powszechnie przyjmuje się, że na rozwój schorzenia wpływa wiele czynników, m.in. genetyczne, środowiskowe oraz immunologiczne.

Czynniki genetyczne

• Występowanie Crohna w rodzinie zwiększa prawdopodobieństwo jego rozwoju u innych członków. Zidentyfikowano wiele genów związanych ze zwiększonym ryzykiem, w tym m.in. mutacje w obrębie genu NOD2/CARD15, jednak samo nosicielstwo mutacji nie jest wystarczające do manifestacji choroby.
• Istnieje wiele badań potwierdzających, że dziedziczenie pewnych wariantów genów wpływa na sposób, w jaki układ odpornościowy reaguje na mikroflorę jelit.

 

Czynniki immunologiczne

• Nieprawidłowe reakcje układu immunologicznego na antygeny bakteryjne w jelicie mogą prowadzić do przewlekłego zapalenia. Wskazuje się na możliwy brak równowagi pomiędzy limfocytami T regulatorowymi a prozapalnymi limfocytami Th1 i Th17.
• Zaburzenia w obrębie bariery jelitowej (uszkodzenie śluzówki) mogą ułatwiać przenikanie drobnoustrojów do głębszych warstw ściany jelita, inicjując kaskadę zapalną.

 

Czynniki środowiskowe

• Dieta: wysokoprzetworzone produkty, bogate w tłuszcze nasycone, konserwanty czy słodziki, mogą zaburzać mikrobiotę jelitową, nasilając predyspozycje do rozwoju stanu zapalnego.
• Palenie tytoniu: udowodniono, że aktywni palacze znacznie częściej zapadają na Crohna. Co ciekawe, w przypadku wrzodziejącego zapalenia jelita grubego efekt jest odwrotny – palenie tytoniu może łagodzić jego przebieg (choć oczywiście palenie jest ogólnie szkodliwe i nie jest zalecane).
• Stres: choć nie stanowi bezpośredniej przyczyny, chroniczny stres może nasilać reakcje zapalne i zaostrzać przebieg choroby.
• Leki i antybiotykoterapia: częste lub długotrwałe przyjmowanie antybiotyków w dzieciństwie może naruszać równowagę flory jelitowej i w ten sposób promować rozwój stanu zapalnego.

 

Mikrobiota jelitowa

• Skład mikroflory jelitowej u pacjentów z Crohnem często różni się od tej stwierdzanej u osób zdrowych, np. obserwuje się mniejszą różnorodność bakterii ochronnych z rodzaju Lactobacillus czy Bifidobacterium.
• Nadal nie wiadomo, czy zmiany w mikrobiocie są skutkiem choroby czy raczej jej przyczyną. Zapewne kluczową rolę odgrywa wzajemne sprzężenie wielu czynników, w tym indywidualnej podatności genetycznej i modyfikacji przez środowisko.

Mimo rozległych badań, nadal nie da się wskazać pojedynczego czynnika odpowiedzialnego za wywołanie Crohna. Najczęściej mówi się o współdziałaniu całego kompleksu przyczyn, które w połączeniu z predyspozycjami genetycznymi prowadzą do patologicznej i nadmiernej reakcji zapalnej w obrębie przewodu pokarmowego.

 

Choroba Leśniowskiego-Crohna: objawy

Choroba Leśniowskiego-Crohna charakteryzuje się różnorodnością objawów klinicznych, co utrudnia jej szybkie rozpoznanie. Czasami dolegliwości mogą przypominać inne problemy gastroenterologiczne, np. zespół jelita drażliwego lub zapalenie wyrostka robaczkowego.

Do typowych objawów należą:

• Bóle brzucha: zwłaszcza w prawym dole biodrowym, jeśli zmiany chorobowe są zlokalizowane w końcowym odcinku jelita krętego. Bóle mogą mieć charakter kolkowy lub ciągły i często nasilają się po posiłkach.
• Biegunka:przewlekła, często z domieszką śluzu lub nawet krwi. Liczba stolców dziennie bywa znaczna, co w okresach zaostrzeń może prowadzić do odwodnienia.
• Utrata masy ciała: wynika zarówno ze zmniejszonego apetytu i złego wchłaniania, jak i z przewlekłego procesu zapalnego, który zwiększa zapotrzebowanie kaloryczne.
• Gorączka: może być stała lub okresowa, zwykle w okresach zaostrzeń.
• Osłabienie i zmęczenie: związane z przewlekłym zapaleniem, niedożywieniem i niedokrwistością wynikającą z utraty krwi lub niedoboru żelaza.

Oprócz objawów ze strony przewodu pokarmowego, Crohn może powodować manifestacje pozajelitowe, co wiąże się z ogólnoustrojowym charakterem procesu zapalnego. Do najczęstszych należą:

• Zmiany skórne (np. rumień guzowaty)
• Zapalenia stawów (artralgia, spondyloartropatie)
• Zapalenie błony naczyniowej oka (uveitis)
• Stłuszczenie wątroby czy pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych (choć to częściej w WZJG)

Przebieg choroby zwykle jest przewlekły z okresami zaostrzeń i remisji, kiedy objawy ustępują lub stają się mniej dokuczliwe. Czynniki takie jak stres, zaniedbania dietetyczne czy infekcje mogą sprzyjać nawrotom dolegliwości.

 

Choroba Leśniowskiego-Crohna: diagnoza i rozpoznanie

Choroba Leśniowskiego-Crohna jest rozpoznawana przede wszystkim w oparciu o dokładną ocenę kliniczną, badania obrazowe oraz endoskopowe. W ustaleniu diagnozy pomaga współpraca specjalistów – gastroenterologów, radiologów oraz patomorfologów analizujących wycinki z jelita.

Wywiad lekarski i badanie fizykalne

• Lekarz szczegółowo wypytuje o dolegliwości, częstotliwość wypróżnień, obecność krwi w stolcu, ból brzucha, utratę masy ciała, gorączkę.
• Badanie brzucha może ujawnić tkliwość, szczególnie w prawym dole biodrowym.

 

Badania laboratoryjne

• Morfologia krwi: może wskazywać na niedokrwistość, leukocytozę, podwyższony poziom płytek krwi.
• Parametry stanu zapalnego: OB (odczyn Biernackiego) i CRP (białko C-reaktywne) często są podwyższone w aktywnym stanie zapalnym.
• Badania biochemiczne: ocena elektrolitów, żelaza i witamin, aby określić stopień niedoborów żywieniowych.
• Kał na krew utajoną: wykrycie nawet niewielkich ilości krwi w stolcu może potwierdzić obecność zmian zapalnych i owrzodzeń.

 

Badania endoskopowe

• Kolonoskopia z ileoskopią (oceną końcowego odcinka jelita krętego) pozwala na bezpośrednie obejrzenie błony śluzowej jelita grubego i końcówki jelita cienkiego. W trakcie badania pobiera się wycinki do badania histopatologicznego.
• W zależności od lokalizacji zmian, konieczna może być gastroskopia (przy zajęciu żołądka i dwunastnicy) lub endoskopia kapsułkowa, aby obrazować niedostępne rutynowo fragmenty jelita cienkiego.

 

Badania obrazowe

• Tomografia komputerowa (TK) lub rezonans magnetyczny (MR) jamy brzusznej, często z kontrastem, pomagają w ocenie zasięgu zmian zapalnych i możliwych powikłań (np. ropnie, przetoki).
• Enterografia MR to coraz popularniejsza metoda obrazowania stanu jelita cienkiego i nacieku zapalnego w jego ścianie.

 

Badania histopatologiczne

• Ostateczne potwierdzenie choroby zwykle wymaga oceny mikroskopowej wycinków pobranych z jelit. Cechami charakterystycznymi w Crohnie są m.in. ziarniniaki nieserowaciejące.

Wczesne wykrycie ma kluczowe znaczenie dla wprowadzenia właściwej terapii i zmniejszenia ryzyka powikłań, takich jak niedrożność jelit, przetoki czy ciężkie niedożywienie. Istnieją tzw. skale aktywności choroby, które – uwzględniając objawy kliniczne, wyniki badań laboratoryjnych i endoskopowych – pomagają lekarzowi ustalić, czy mamy do czynienia z zaostrzeniem i w jakim stopniu należy intensyfikować leczenie.

 

Choroba Leśniowskiego-Crohna: leczenie

Choroba Leśniowskiego-Crohna jest schorzeniem nieuleczalnym w sensie definitywnego wyeliminowania przyczyny, jednak dzięki postępowi medycyny można uzyskać długotrwałą remisję, ograniczyć aktywność zapalenia oraz poprawić komfort życia pacjenta. Leczenie ma charakter kompleksowy i uwzględnia zarówno farmakoterapię, interwencje chirurgiczne, jak i postępowanie żywieniowe.

 

Farmakoterapia w chorobie Leśniowskiego-Crohna

• Aminosalicylany (5-ASA): Niektóre leki z tej grupy (mesalazyna) są stosowane głównie w łagodnych postaciach Crohna, choć ich skuteczność bywa dyskusyjna w porównaniu do wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.
• Glikokortykosteroidy: prednizon, budezonid czy hydrokortyzon zmniejszają stan zapalny i szybko łagodzą objawy zaostrzeń. Ze względu na działania niepożądane (m.in. osteoporoza, cukrzyca posteroidowa) nie powinny być stosowane długotrwale.
• Leki immunosupresyjne: azatiopryna, 6-merkaptopuryna czy metotreksat wpływają na układ odpornościowy, hamując nadmierną reakcję zapalną. Stosowane w dłuższej perspektywie, aby utrzymać remisję i zmniejszyć dawkę steroidów.
• Leczenie biologiczne: przeciwciała monoklonalne (np. infliksymab, adalimumab) neutralizują czynniki prozapalne, takie jak TNF-α, lub działają na inne cele (np. integryny w nowszych preparatach), dzięki czemu mogą skutecznie opanować stan zapalny. Zwykle stosowane w przypadku umiarkowanych i ciężkich postaci choroby oraz gdy terapie konwencjonalne (steroidy, immunosupresja) okazują się niewystarczające.

 

Leczenie chirurgiczne 

• Operacja jest rozważana, gdy leczenie farmakologiczne nie kontroluje objawów lub gdy pojawiają się powikłania (przetoki, ropnie, zwężenia jelita).
• Zabieg może polegać na resekcji zajętego fragmentu jelita lub poszerzeniu zwężonego odcinka (plastyka jelita). Niestety, nawet po operacji zmiany zapalne mogą powracać w innym miejscu.
• Chirurgiczna interwencja jest często konieczna przy ostrych powikłaniach zagrażających życiu lub funkcjonowaniu pacjenta.

 

Postępowanie żywieniowe

• Często wprowadza się żywienie enteralne lub parenteralne w zależności od stanu pacjenta, zwłaszcza w okresach zaostrzeń.
• Uzupełnianie niedoborów (żelazo, witamina B12, kwas foliowy, witamina D, elektrolity) jest kluczowe.

 

Wsparcie psychologiczne

• Długotrwała, przewlekła choroba wywiera negatywny wpływ na psychikę pacjenta, może prowadzić do depresji lub zaburzeń lękowych.
• Pomoc psychologiczna i wsparcie grup pacjentów z chorobami zapalnymi jelit okazują się bardzo wartościowe w poprawie jakości życia.

Współczesne leczenie dąży do tzw. „treat to target”, czyli możliwie wczesnego osiągnięcia i utrzymania remisji endoskopowej. Polega to na wnikliwej ocenie obrazu jelit (kolonoskopia, badania obrazowe) i dynamicznym dostosowywaniu terapii, aby zminimalizować uszkodzenia błony śluzowej.

 

Choroba Leśniowskiego-Crohna: rokowania

Choroba Leśniowskiego-Crohna ma zazwyczaj przebieg falujący – okresy zaostrzeń przeplatają się z remisjami trwającymi od kilku miesięcy do nawet kilku lat. U części pacjentów występują dłuższe okresy bezobjawowe, jednak ze względu na nieprzewidywalny charakter schorzenia, całkowite ustąpienie zapalenia na zawsze jest mało prawdopodobne.

Rokowania w dużej mierze zależą od:

• Wczesnego rozpoznania: im szybciej zostanie wdrożone leczenie, tym mniejsza szansa na nieodwracalne powikłania w ścianie jelita (zwężenia, przetoki).
• Dostępu do nowoczesnych metod leczenia: leki biologiczne i optymalna terapia mogą znacząco poprawić stan pacjenta i zmniejszyć częstość hospitalizacji.
• Współistniejących chorób: u pacjentów z kilkoma schorzeniami przewlekłymi (np. innymi zaburzeniami autoimmunologicznymi) leczenie Crohna może być trudniejsze.
• Stylu życia: unikanie palenia tytoniu, stosowanie zbilansowanej diety, dbanie o równowagę psychiczną sprzyjają osiąganiu dłuższych okresów remisji.

Choć istotne uszkodzenia jelit lub powikłania, takie jak rozległe przetoki, mogą prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia, odpowiednia opieka gastroenterologiczna pozwala obecnie większości pacjentów funkcjonować niemal normalnie. Wymaga to regularnych kontroli, a niekiedy zmiany terapii w zależności od aktualnego stanu zdrowia i wyników badań.

Na przestrzeni ostatnich lat osiągnięto duży postęp w dziedzinie diagnostyki i leczenia Crohna. Pojawiają się coraz to nowe terapie biologiczne, a także leki celowane (np. przeciw integrynom czy interleukinom), co daje nadzieję na bardziej spersonalizowane i skuteczne leczenie w przyszłości.

 

Dieta w chorobie Leśniowskiego-Crohna

Prawidłowe żywienie odgrywa szczególnie istotną rolę u pacjentów zmagających się z chorobą zapalną jelit. W chorobie Leśniowskiego-Crohna występują okresy zaostrzeń i remisji, co wpływa na sposób odżywiania się oraz zapotrzebowanie na poszczególne składniki pokarmowe. Dobrze skomponowana dieta może złagodzić dolegliwości brzuszne, wspomóc regenerację jelit oraz przeciwdziałać niedoborom składników odżywczych.

Zasady ogólne

• Unikanie produktów nasilających objawy: U wielu chorych mocna kawa, tłuste potrawy, pikantne przyprawy czy alkohole wyraźnie pogarszają tolerancję pokarmową.
• Spożywanie lekkostrawnych posiłków: Gotowanie na parze lub pieczenie w folii minimalizują podrażnienia przewodu pokarmowego. W okresie zaostrzeń lepiej unikać surowych warzyw i owoców z dużą ilością błonnika nierozpuszczalnego.
• Regularność posiłków: Dzieląc dzienną rację pokarmową na 5–6 mniejszych posiłków, zmniejsza się obciążenie układu pokarmowego.

Dieta w okresach zaostrzeń

• Niekiedy niezbędna może być dieta płynna lub półpłynna, zwłaszcza gdy objawy są silne. W takich sytuacjach (o ile to możliwe) można stosować żywienie dojelitowe (enteralne) preparatami odżywczymi, aby uniknąć niedoborów białka i energii.
• Rezygnacja z nadmiernie błonnikowych, ciężkostrawnych potraw może złagodzić dolegliwości bólowe i zmniejszyć liczbę wypróżnień.
• Ważne jest monitorowanie podaży płynów, elektrolitów, a także witamin, ponieważ biegunki prowadzą do odwodnienia i strat mineralnych.

Dieta w okresach remisji

• W tym czasie można stopniowo włączać produkty bogatsze w błonnik, o ile są one dobrze tolerowane.
• Zaleca się wybieranie chudych źródeł białka (drób, ryby), węglowodanów złożonych (ryż, kasze) oraz zdrowych tłuszczów (oliwa z oliwek, olej rzepakowy).
• Uzupełnianie niedoborów mikro- i makroelementów powinno przebiegać pod kontrolą lekarza lub dietetyka klinicznego, np. suplementacja witaminy B12 może być konieczna przy zmianach w końcowym odcinku jelita krętego.

Przykładowa tabela różnic w diecie zależnie od etapu choroby

Etap choroby	Zalecane produkty	Produkty do ograniczenia
Zaostrzenie	Kleiki ryżowe, gotowane warzywa (marchew, dynia), chude mięso gotowane na parze, zupy-kremy, woda, napary ziołowe	Produkty tłuste, smażone, surowe warzywa i owoce o dużej zawartości błonnika, ostre przyprawy
Remisja	Gotowane/ duszone chude mięso, jaja, ryby, warzywa rozdrobnione/ugotowane, kasze drobne, banany, pieczywo pszenne jasne w ograniczonych ilościach	Warzywa wzdymające (kapusta, fasola) w nadmiarze, używki (kawa, alkohol) w dużych ilościach

Znaczenie probiotyków

• Choć nie zawsze jednoznacznie udowodniono ich skuteczność w Crohnie, niektóre szczepy bakterii (np. Saccharomyces boulardii, określone szczepy Lactobacillus) mogą wspomagać utrzymanie równowagi mikrobioty jelitowej.
• Warto rozważyć konsultację z gastroenterologiem lub dietetykiem przed wdrożeniem probiotykoterapii.

Indywidualizacja diety

• W praktyce zalecenia żywieniowe muszą być dostosowane do konkretnego pacjenta, biorąc pod uwagę lokalizację zmian zapalnych, wyniki badań kontrolnych oraz indywidualną tolerancję pokarmową.
• Pomoc dietetyka klinicznego staje się nieoceniona, zwłaszcza przy znaczących ograniczeniach dietetycznych i konieczności bilansowania makroskładników.

Dieta stanowi kluczowy element wspomagający proces leczenia i utrzymania remisji. Wraz z odpowiednio dobraną farmakoterapią oraz kontrolnymi wizytami u specjalistów, pacjent ma szansę na dłuższe okresy bezobjawowe i poprawę jakości życia.

W świetle aktualnej wiedzy medycznej „Choroba Leśniowskiego-Crohna” jest jednym z najważniejszych przykładów schorzeń autoimmunologicznych przewodu pokarmowego, które charakteryzują się złożoną etiopatogenezą. W jej rozwoju uczestniczą czynniki genetyczne, immunologiczne oraz środowiskowe, w tym modyfikacje mikrobioty jelitowej. Pomimo braku możliwości całkowitego wyleczenia, postęp w metodach diagnostycznych i terapeutycznych pozwala na skuteczne łagodzenie objawów i wydłużanie okresów remisji.

Nadrzędnym celem leczenia jest kontrola stanu zapalnego, zapobieganie nieodwracalnym uszkodzeniom ściany jelita oraz poprawa jakości życia pacjenta. Pomocne w tym są zarówno klasyczne leki przeciwzapalne i immunosupresyjne, jak i nowsze terapie biologiczne czy techniki operacyjne. Równie ważny jest styl życia – prawidłowa dieta, redukcja stresu oraz unikanie używek (zwłaszcza palenia tytoniu), które mogą wpływać na częstotliwość i intensywność zaostrzeń.

W praktyce klinicznej, dzięki multidyscyplinarnej opiece i regularnym badaniom kontrolnym, coraz więcej pacjentów z Crohnem jest w stanie prowadzić normalne, aktywne życie. Dalsze badania naukowe nad mechanizmami zapalnymi i nowymi preparatami farmakologicznymi dają realną szansę na jeszcze skuteczniejsze leczenie i – być może w przyszłości – na opracowanie terapii przyczynowej.

---

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

E-recepta online

Lekarz rodzinny

Lekarz internista

---

Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.