Atopowe zapalenie skóry. Objawy, przyczyny, leczenie, czyli wszystko co powinieneś wiedzieć o AZS

Pierwsze objawy atopowego zapalenia skóry zwykle pojawiają się we wczesnym dzieciństwie – u 45% dzieci do 6 m.ż. i aż w 90% przypadków do 5 r.ż. Jest jedną z najczęstszych chorób dermatologicznych tego okresu, choć może rozwinąć się również w dorosłym życiu. Przyjmuje się, że na egzemę choruje ok 20% dzieci i 1-3% dorosłych. Wprawdzie spontaniczna, częściowa lub całkowita remisja AZS występuje w wieku przedszkolnym aż u 40-80% chorych, ale u większości pacjentów suchość i wrażliwość skóry utrzymują się do końca życia. Warto wiedzieć, jak wygląda atopowe zapalenie skóry, leczyć i zmniejszyć ryzyko jej nawrotów. O tym wszystkim dowiesz się z poniższego artykułu. 

Co to jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry (AZS, egzema) to przewlekła zapalna choroba skóry. Charakteryzują ją:

• okresy nawrotów i remisji choroby
• świąd i wielopostaciowość zmian skórnych – u chorego mogą pojawić się krosty, strupy, sucha skóra, zliszajowacenie (zgrubienie skóry, najczęściej z silnym swędzeniem) czy lichenifikacja (pogrubienie i ściemnienie naskórka ze wzmożonym poletkowaniem, czyli uwidocznieniem struktury skóry).

Atopowe zapalenie skóry – objawy

Przy diagnozie egzemy lekarz musi wziąć pod uwagę kilka czynników. U dzieci poniżej 12 r.ż. (oprócz świądu) powinny zostać spełnione trzy spośród niżej wymienionych objawów: 

• zmiany widoczne w zgięciach łokci lub pod kolanami, a u dzieci do 18 m.ż. na policzkach lub obszarach prostowników, 
• powyższe symptomy stwierdzone w wywiadzie,
• wysuszona skóra w ciągu ostatnich 12 mies. w wywiadzie, 
• astma lub alergiczny nieżyt nosa lub egzema u krewnego pierwszego stopnia do 4 r.ż.,
• rozwój objawów przed 2 r.ż. 

Z atopowym zapaleniem skóry często współistnieją alergie sezonowe i astma oskrzelowa. Ponadto egzema może prowadzić do rozwoju schorzeń o alergicznych: astmy i kataru siennego. Zajmowanie przez chorobę atopową kolejnych narządów nosi nazwę marszu atopowego (lub alergicznego). 

Jak wygląda AZS?

Atopowe zapalenie skóry u dorosłych przebiega inaczej niż u dzieci. Charakterystyczne objawy z uwzględnieniem wieku chorego przedstawiono w tabeli poniżej:

Wiek	Jakie są objawy AZS?	Gdzie występują zmiany?
Niemowlęta i dzieci do 2 r.ż.	faza wypryskowa – zmiany grudkowo-wysiękowe matowe, cienkie i łamliwe włosy przez świąd i intensywne drapanie prowadzą do powstania nadżerek strupów i zakażeń bakteryjnych.	twarz  płatki uszne,  wyprostowane części kończyn owłosiona skóra głowy.
Dzieci od 2 do 12 r.ż.	ogniska rumieniowe z małymi grudkami i pęcherzykami.	policzki plecy brzuch nadgarstki podudzia.
Młodzież powyżej 12 r.ż. i dorośli	faza liszajowata – sucha, pogrubiona skóra z uwidocznioną strukturą, pękająca na zgięciach, nawet podczas zginania kończyny.	dłonie twarz powieki szyja zgięcia stawowe.

Atopowe zapalenie skóry – przyczyny

Etiologia AZS jest wieloczynnikowa. Do przyczyn atopowego zapalenia skóry zalicza się: 

• mutacje genetyczne
• nieprawidłową budowę naskórka
• nadmierną odpowiedź układu odpornościowego
• czynniki środowiskowe.

Wiadomo, że egzema jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, dziedziczoną wielogenowo. W przypadku gdy choruje jeden rodzic, ryzyko rozwoju egzemy u dziecka wynosi ok 50%, jeśli oboje rodziców – może wzrosnąć nawet do 80%. U chorych najczęściej stwierdza się mutację w genie filagryny, która prowadzi do niedoboru tego składnika w naskórku.

Filagryna to białko występujące w warstwie ziarnistej naskórka. Bierze udział w różnicowaniu keratynocytów, spaja włókna keratynowe i uszczelnia przestrzenie między komórkami. Powstaje z profilagryny, a pozostałe produkty tej przemiany, takie jak aminokwasy, białka, mocznik stanowią główny składnik naturalnego czynnika nawilżającego NMF, który zapewnia skórze kwaśne pH i nawilżenie. Odgrywa ważną rolę w tworzeniu warstwy rogowej oraz warunkuje jej właściwości bariery ochronnej. 

Niedobór filagryny prowadzi do nadmiernej przezskórnej utraty wody i deficytu lipidów, uszkodzenia płaszcza hydrolipidowego, a w efekcie do suchości skóry. Wzrost pH naskórka sprzyja rozwojowi mikroorganizmów, przez co wzrasta ryzyko zakażeń. Osłabienie warstwy ochronnej umożliwia wnikanie alergenów i substancji drażniących, które nasilają stan zapalny. 

Dlatego przyjmuje się, że to nie same alergeny są przyczyną atopowego zapalenia skóry, a konsekwencje ich przenikania przez uszkodzoną barierę ochronną naskórka. Nadmierna odpowiedź ze strony układu odpornościowego to jeden z kluczowych czynników w rozwoju egzemy. Przedostając się do głębszych warstw skóry, pobudzają komórki układu immunologicznego, prowadząc do rozwoju stanu zapalnego. 

Fizjologiczną odpowiedzią na kontakt z alergenem jest wytwarzanie tzw. przeciwciał IgE. Przy skórze atopowej nawet niewielka dawka alergenu prowadzi do nadmiernej produkcji IgE i rozwoju reakcji alergicznej. Antygeny szczególnie silnie związane z rozwojem atopowego zapalenia skóry to m.in. alergeny naskórka kota, roztoczy kurzu domowego czy karaluchów. Pobudzają one czynność substancji, które zapoczątkowują odpowiedź zapalną (tzw. proteaz serynowych).

Uszkodzona bariera ochronna i niedobór białek przeciwdrobnoustrojowych (np. występujących naturalnie w skórze defensyn, które niszczą mikroorganizmy) sprawiają, że skórę mogą kolonizować bakterie, również szczepy wytwarzające toksyny lub substancje osłabiające wytwarzanie ceramidów (składników skóry, które zapewniają jej nawilżenie i elastyczność). 

U chorych na egzemę stwierdza się nawet obecność przeciwciał skierowanych przeciwko białkom własnego organizmu, czemu przypisuje się trudności w diagnostyce choroby.

Genetyczne predyspozycje zwiększają ryzyko zachorowania na atopowe zapalenie skóry, ale szkodliwy wpływ środowiska (zanieczyszczone powietrze, chlorowana woda itp.) może być czynnikiem wyzwalającym dla rozwoju atopii – zwiększoną ilość zachorowań obserwuje się bowiem wśród mieszkańców dużych miast. 

Atopowe zapalenie skóry – leczenie

W tabeli poniżej przedstawiono algorytm leczenia AZS:

Przebieg choroby	Jak leczyć?
Leczenie podstawowe	Emolienty Unikanie alergenów, czynników drażniących i (jeśli to możliwe) eliminowanie ich ze swojego otoczenia
Łagodna postać egzemy	Leczenie podstawowe i dodatkowo Miejscowe GKS (o średniej sile działania) lub inhibitory kalcyneuryny (w terapii reaktywnej)
Umiarkowana postać egzemy	Leczenie podstawowe i dodatkowo Miejscowe GKS (o średniej lub dużej sile działania) lub inhibitor kalcyneuryny (w terapii proaktywnej) Mokre opatrunki (przy ostrych zmianach) Fototerapia
Ciężka postać egzemy	Hospitalizacja Leczenie immunosupresyjne Cyklosporyna, dupilimumab, upadacytynib, metotrkstat, azaptiopryna

Podstawą leczenia atopowego zapalenia skóry jest regularne stosowanie emolientów. Pełnią funkcje (fizjologicznie uwarunkowe obecnością sebum), które zaburzone został przez stan zapalny – zapewniają nawilżenie, natłuszczenie i elastyczność. 

W ich składzie warto szukać humektantów, substancji okluzyjnych i lipidów. Unikać natomiast warto haptenów, substancji zapachowych, konserwantów i białek roślinnych. Tych ostatnich wystrzegać się szczególnie u dzieci do 2 r.ż., u których kontakt z alergenami roślinnymi może prowadzić do rozwoju uczulenia. 

Aktualnie zalecane są tzw. emolienty plus, wzbogacone o dodatkowe składniki (saponiny, lizaty bakteryjne itd.), które działają przeciwświądowo, przeciwzapalnie, odbudowują barierę ochronną skóry oraz wspierają funkcjonowanie jej mikrobiomu i naturalną odporność.  

 

Rodzaje leków na atopowe zapalenie skóry:

Grupa substancji	Mechanizm	Działanie
Glikortykosteroidy	Mechanizmy działania kortykosteroidów dzieli się na: genomowy – zwanym również wolnym, którego efekty ujawniają po ok. 30 min. Lek wnika do komórki ciała i wpływa na proces odczytywania informacji zawartych w genach. Dzięki temu nasila produkcję substancji przeciwzapalanych i blokuje syntezę tych o działaniu o prozapalnym. niegenomowy – czyli tzw. szybki, którego skutki ujawniają się po nawet kilkunastu sekundach. Polega na blokowaniu działania fosfolipazy A2, enzymu biorącego udział w produkcji mediatorów stanu zapalnego.  Oba efekty działania leku dopełniają się i działają synergicznie.	przeciwzapalne immunosupresyjne (zmniejszają aktywność układu odpornościowego) przeciwalergiczne; przeciwświądowe; obkurczenie naczyń krwionośnych i zmniejszenie ich przepuszczalność.
Inhibitory kalcyneuryny	Hamują fosfatazy kalcyneuryny, dzięki czemu zostaje obniżona aktywacja limfocytów i produkcja prozapalnych cytokin. Efektem leczniczym jest zmniejszenie stanu zapalnego.	immunosupresyjne i przeciwzapalne.
Leki biologiczne (przeciwciała biologiczne (przeciwciała monoklonalne)	Hamują działanie cytokin (mediatorów procesu zapalnego).	przeciwzapalnie.
Leki drobnocząsteczkowe (inhibitory kinaz janusowych)	Zmniejszają produkcję mediatorów stanu zapalnego.	przeciwzapalnie, przeciwświądowo, immunosupresyjnie.
Metotreksat	Wpływa na odpowiedź układu odpornościowego.	immunomodulujące.

Leczenie atopowego zapalenia skóry może odbywać się na kilka sposobów:

• Terapia reaktywna – polega na włączeniu leczenia preparatami przeciwzapalnymi (mGKS lub mIK) w momencie zaostrzenia objawów choroby. 
• Terapia proaktywna (przerywana) – długoterminowa, przerywana terapia miejscowymi lekami przeciwzapalnymi, aplikowanymi po remisji choroby w miejscach, gdzie wcześniej pojawiał się wyprysk. Schemat leczenia obejmuje stosowanie preparatów co 2 dzień, a następnie 2 razy w tygodniu na przemian z emolientami, ale możliwe są inne warianty w zależności od wieku i stanu skóry chorego. Model proaktywny jest obecnie coraz częściej zalecany – zmniejsza częstość zaostrzeń choroby, wydłuża okresy remisji i obniżyć koszty leczenia. 

Alternatywną opcją terapeutyczną jest również fototerapia. Naświetlanie promieniami UVA i UVB osłabia produkcję histaminy (mediatora odczynu alergicznego) w skórze. 

Atopowe zapalenie skóry – różnice u dorosłych i dzieci

U dzieci leczenie atopowego zapalenia skóry jest szczególnym wyzwaniem. Nieleczone może prowadzić do problemów ze skupieniem, zasypianiem, a nawet depresji. 

Pielęgnacja dziecka z egzemą nie odbiega znacznie od tej u osoby dorosłej i obejmuje: 

• Aplikowanie emolient 3-4 razy dziennie (co 2-4 h). 
• Zwrócić szczególną uwagę, czy zużywana ilość emolientu jest wystarczająca – powinna wynosić co najmniej 200 g tygodniowo. 
• Emolient należy wklepywać, nie wcierać. Pocieranie skóry może ją dodatkowo podrażnić. 
• U dzieci do 2 r.ż. nie stosować preparatów zawierających glikol propylenowy, który łatwo podrażnia naskórek. 

U dzieci obciążonych genetycznie (AZS stwierdzone w rodzinie), należy wprowadzić pielęgnację emolientami od 1 dnia życia, co zmniejszy ryzyko rozwoju choroby o połowę. Jeśli to możliwe, zaleca się karmienie piersią u dzieci z tej grupy do 4-6 m.ż., by ograniczyć kontakt z białkami innych gatunków. 

Trudny do opanowania świąd sprawia, że dziecko może rozdrapywać zmiany, w wyniku czego powstaną rany i nadkażenia. By temu zapobiec, lekarz może przepisać hydroksyzynę lub prometazynę. Leki te redukują objawy alergii, niwelują świąd i działają uspokajająco. 

Zasady leczenia egzemy u dzieci: 

• Skóra dzieci jest cieńsza niż u dorosłych, dlatego leki łatwiej się przez nią wchłaniają. Z tego względu pacjenci pediatryczni są bardziej narażeni na wystąpienie działań niepożądanych, a leczenie mGKS powinno się odbywać pod ścisłą kontrolą dermatologiczną.
• Jeśli zmiany występują pod pieluchą, należy ją rozluźnić. Pielucha działa jak opatrunek okluzyjny, pod którym wchłanianie substancji czynnej jest silniejsze, co zwiększa ryzyko rozwoju działań niepożądanych.
• Dostosować ilość zużywanego preparatu do leczonego obszaru i wieku chorego. Lek aplikować, korzystając z jednostki FTU. 

 

Liczba FTU w zależności od wieku i miejsca objętego zmianą atopową:

Części ciała	3-6 m.ż.	1-2 r.ż.	3-5 r.ż.	6-10 r.ż.	Dorosły
Twarz i szyja	1	1,5	1,5	2	2,5
Ramię wraz z ręką	1	1,5	2	2,5	4
Klatka piersiowa i brzuch	1	2	3	3,5	7
Plecy wraz z pośladkami	1,5	3	3,5	5	7
Noga wraz ze stopą	1,5	2	3	4,5	8

U dzieci od 6 m.ż. do 10 rż. przy średnim i ciężkim przebiegu choroby, można stosować mokre opatrunki. Na skórę nakłada się dwie warstwy bandaży – jedną na skórę z naniesionym emolientem i drugą, która pozostanie sucha – a następnie zostawia na noc. Opatrunek tworzy warstwę okluzyjną na powierzchni skóry, zapewnia jej na dłużej nawilżenie, niweluje świąd, i pozwala lepiej wchłonąć się dobroczynnym składnikom. Ta forma leczenia zwiększa wchłanianie mGKS, a tym samym ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. Z tego względu wymaga kontroli lekarskiej i najczęściej odbywa się w warunkach szpitalnych. 

Co zaostrza objawy AZS?

Poniżej wymieniono czynniki, które mogą zaostrzać objawy atopowego zapalenia skóry oraz sposoby, by zniwelować ich szkodliwy wpływ na skórę:

Czynnik	W jaki sposób szkodzi skórze?	Jak zapobiegać?
Nadmierna ekspozycja na słońce i wzmożona potliwość	Zawarte w pocie mocznik, sól i kwasy organiczne podrażniają skórę i nasilają świąd	Nosić lekką, przewiewną odzież, zrezygnować lub ograniczyć noszenie gumowych rękawic (skóra może się na nich zaparzać)
Ubrania wełniane i ze sztucznych materiałów	Nie przepuszczają powietrza	Nosić przewiewne ubrania, najlepiej z bawełny
Zanieczyszczenia powietrza	Dodatkowo podrażnia	Stosować w domu oczyszczacze powietrza
Dym tytoniowy		Unikać przebywania w zadymionych pomieszczeniach
Suche powietrze	Nasila przesuszenie	W sezonie grzewczym stosować nawilżacze powietrza lub rozłożyć mokry ręcznik do odparowania
Alergeny (kontaktowe, wziewne, pokarmowe)*	Alergeny mogą zapoczątkować oraz nasilać odpowiedź immunologiczną w skórze	Odczulanie Ograniczenie ekspozycji na alergen, w tym pokarmów zaostrzających przebieg choroby Przebywanie nad morzem (bryza dzienna nie zawiera alergenów)
Okres jesienno-zimowy	W niższych temperaturach skóra produkuje mniej łoju	Stosować w tym czasie tłuste, bezwodne kremy
Stres	Wpływa na odpowiedź immunologiczną skóry i jej funkcję barierową	W codziennej rutynie zaplanować czas na relaks i wypoczynek
Chlorowana woda	Chlor dodatkowo podrażnia	Ograniczyć korzystanie z basenów
Długie, gorące kąpiele	Dodatkowo odwadniają	Kąpiel powinna być krótka (do kilkunastu minut) Temperatura wody powinna być bliska temperaturze ciała (optymalnie 27-30) 2-5 min po kąpieli zaaplikować emolient (najlepiej z mocznikiem w stężeniu 10%)
Niewłaściwe kosmetyki	Osłabiają barierę lipidową	Stosować środki myjące o pH= 5,5 Korzystać z syndetów zamiast mydeł Używać z emolientów Do kąpieli można dodać sól bocheńską, sól z Morza Martwego (które pomogą usunąć złuszczony naskórek) By uśmierzyć świąd, można stosować kąpiele w krochmalu albo dodać do wody siemię lniane lub płatki owsiane
Detergenty	Usuwają ze skóry brud wraz z tłuszczem, który stanowi naturalną barierę przeciwko utracie wody,  Podwyższają pH skóry, przez co zwiększają jej łuszczenie i ryzyko zakażeń	Do prania używać łagodnych detergentów Zrezygnować z wybielaczy i płynów zmiękczających do tkanin 2-krotnie płukać ubrania po praniu

*Do najczęstszych alergenów zaostrzających przebieg choroby należą: 

• alergeny pokarmowe – mleko, orzechy ziemne, kurze jaja i pleśnie 
• wziewne – pyłki traw, roztocza, sierść zwierząt (sama sierść jest jedynie nośnikiem alergenów występujących w naskórku czy łoju).

Polskie towarzystwa naukowe zalecają wykluczenie określonych grup produktów u pacjentów ze stwierdzoną alergią pokarmową.

O tym, czy występujące objawy wskazują na atopowe zapalenie skóry, jak leczyć chorobę decyduje lekarz dermatolog. W przychodni online Dimedic możesz zamówić konsultację online lub teleporadę z lekarzem alergologiem oraz dermatologiem. 

---

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

E-recepta online

Lekarz rodzinny

Dermatolog online

---

Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.