Nadczynność przytarczyc: przyczyny, objawy, leczenie

Nadczynność przytarczyc to choroba hormonalna, w której niewielkie gruczoły szyi – przytarczyce – produkują zbyt dużo parathormonu. Skutkiem jest zaburzenie równowagi wapnia i fosforu w organizmie, prowadzące do problemów z kośćmi, nerkami i układem nerwowym. Objawy bywają niespecyficzne – od zmęczenia i bólów kostnych po kamicę nerkową – dlatego rozpoznanie często stawia się z opóźnieniem. Wczesna diagnostyka i odpowiednie leczenie pozwalają jednak uniknąć poważnych powikłań.

 

📌 Nadczynność przytarczyc – najważniejsze informacje
Czym jest?	Choroba hormonalna spowodowana nadmiernym wydzielaniem parathormonu (PTH).
Skutki	Hiperkalcemia (za dużo wapnia we krwi), hipofosfatemia (za mało fosforanów), osłabienie kości, kamica nerkowa.
Rodzaje	• Pierwotna – zwykle gruczolak przytarczycy • Wtórna – wynik chorób nerek, niedoboru wit. D • Trzeciorzędowa – przewlekła wtórna, przytarczyce działają autonomicznie
Objawy	Zmęczenie, bóle kostne, złamania, kamienie nerkowe, nudności, zaparcia, zaburzenia nastroju.
Diagnostyka	Badania krwi (wapń, PTH, fosforany), badanie moczu, USG szyi, scyntygrafia, densytometria.
Leczenie	• Chirurgiczne – usunięcie gruczolaka lub przerośniętych przytarczyc • Farmakoterapia – kalcymimetyki, wit. D, leki wiążące fosforany • Leczenie choroby podstawowej (np. niewydolności nerek)

 

Co to jest nadczynność przytarczyc?

Nadczynność przytarczyc to stan, w którym przytarczyce – małe gruczoły należące do układu endokrynologicznego – wydzielają nadmierne ilości parathormonu (PTH). Ten hormon pełni kluczową rolę w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej: zwiększa wchłanianie wapnia w jelitach, zmniejsza jego wydalanie przez nerki, uwalnia wapń z kości, a także wpływa na wydalanie fosforanów. 

Kiedy produkcja PTH jest zbyt wysoka, dochodzi do zaburzeń: stężenie wapnia we krwi wzrasta (hiperkalcemia), fosforu spada (hipofosfatemia), mogą być też inne skutki działania nadmiaru PTH. Nadczynność przytarczyc może mieć rozmaite przyczyny i przebieg, a także zmienne nasilenie. 

 

Nadczynność przytarczyc: przyczyny

Przyczyny nadczynności przytarczyc są złożone i różnią się w zależności od tego, czy mamy do czynienia z postacią pierwotną, wtórną czy trzeciorzędową choroby.

W pierwotnej nadczynności najczęściej winowajcą jest niewielki, łagodny guz – gruczolak – rozwijający się w jednej z przytarczyc. Powoduje on, że gruczoł działa niezależnie od mechanizmów regulacyjnych organizmu i produkuje nadmierne ilości parathormonu. Rzadziej problemem jest uogólniony przerost wszystkich przytarczyc lub, w wyjątkowych sytuacjach, nowotwór złośliwy.

Wtórna nadczynność to z kolei konsekwencja innych chorób, najczęściej przewlekłej niewydolności nerek. Uszkodzone nerki nie są w stanie prawidłowo regulować poziomu wapnia i fosforanów, co prowadzi do długotrwałego obniżenia stężenia wapnia we krwi. Organizm „odczytuje” to jako sygnał do zwiększonej produkcji parathormonu, by przywrócić równowagę. Podobny efekt może dawać niedobór witaminy D, która jest niezbędna do wchłaniania wapnia w jelitach, czy choroby przewodu pokarmowego zaburzające jego przyswajanie.

Jeśli ten stan utrzymuje się latami, przytarczyce mogą niejako „zapomnieć” o kontroli ze strony organizmu i zaczynają pracować autonomicznie, stale produkując nadmierne ilości hormonu – tak rozwija się trzeciorzędowa nadczynność, często spotykana u osób dializowanych lub po przeszczepie nerki.

Istnieją też dodatkowe czynniki ryzyka: częściej chorują kobiety, a objawy zwykle pojawiają się po 50.–60. roku życia. Warto też pamiętać, że w części przypadków istotną rolę odgrywają predyspozycje genetyczne, takie jak rzadkie mutacje czy obecność zespołów MEN (mnogich nowotworów gruczołów dokrewnych), które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju tej choroby.

Rodzaj / typ	Główne przyczyny / mechanizmy
Pierwotna	• Gruczolak jednej z przytarczyc – najczęstsza przyczyna. • Przerost (hiperplazja) jednego lub kilku/praktycznie wszystkich przytarczyc. • Nowotwór złośliwy przytarczyc – bardzo rzadko (~<1 %). • Czynniki genetyczne – np. zespoły MEN (wieloogniskowe nowotwory endokrynologiczne).
Wtórna	• Chroniczna choroba nerek – upośledzenie funkcji nerek prowadzi do zaburzeń gospodarki mineralnej, niskiego poziomu wapnia we krwi, co stymuluje przytarczyce do nadprodukcji PTH. • Niedobór witaminy D – mniejsza absorpcja wapnia z przewodu pokarmowego. • Zaburzenia wchłaniania wapnia – np. choroby przewodu pokarmowego.
Trzeciorzędowa	• Rozwija się, gdy wtórna nadczynność przytarczyc trwa długo i przytarczyce stają się autonomiczne – czyli kontynuują nadmierne wydzielanie PTH mimo że pierwotna przyczyna (np. hipokalcemia) została usunięta. Często u pacjentów dializowanych lub po przeszczepie nerki.

 

Pierwotna a wtórna nadczynność przytarczyc

Rozróżnienie tych dwóch typów nadczynności przytarczyc jest kluczowe, bo od tego zależą diagnostyka i leczenie.

Cecha	Pierwotna nadczynność przytarczyc	Wtórna nadczynność przytarczyc
Źródło problemu	Przytarczyce same produkują za dużo PTH bez odpowiedniej regulacji (np. gruczolak)	Nadmierna stymulacja przytarczyc przez niski poziom wapnia / inne zaburzenia (nerki, witamina D)
Hiperkalcemia	Tak – charakterystycznie podwyższony poziom wapnia we krwi	Na ogół brak hiperkalcemii lub utrzymanie wapnia w normie albo niższych wartościach; dopiero przy zaawansowanej postaci mogą wystąpić podwyższone wartości
Fosforany	Zwykle obniżone stężenie fosforanów w surowicy	Często zwiększone stężenie fosforanów lub zaburzenia ich wydalania; zależy od przyczyny, np. niewydolność nerek
Leczenie	Zwykle chirurgiczne usunięcie zmienionych przytarczyc (np. gruczolaka), opcje farmakologiczne jeśli operacja niemożliwa	Leczenie przyczyny podstawowej + korekta niedoborów wapnia, fosforanów, witaminy D; w ciężkich przypadkach interwencje chirurgiczne lub farmakologiczne

Trzeci typ, czyli trzeciorzędowa nadczynność przytarczyc, można potraktować jako przejście lub konsekwencję przewlekłej wtórnej nadczynności, gdy przytarczyce tracą wrażliwość na regulację i działają autonomicznie. 

 

Nadczynność przytarczyc – objawy

Objawy nadczynności przytarczyc są szczególnie podstępne, bo w początkowej fazie często nie różnią się od dolegliwości, które wiele osób kojarzy ze stresem, przemęczeniem czy naturalnym procesem starzenia się. To właśnie sprawia, że choroba potrafi rozwijać się latami niezauważona, a pierwsze sygnały bywają bagatelizowane. Zmęczenie, osłabienie mięśni czy kłopoty z koncentracją łatwo przypisać przepracowaniu, niedoborom snu albo gorszej kondycji psychicznej.

Z czasem jednak dołączają do nich objawy związane ze stale podwyższonym poziomem wapnia we krwi, czyli hiperkalcemią. Pacjenci zaczynają odczuwać wzmożone pragnienie i suchość w ustach, a równocześnie częściej oddają mocz – to efekt obciążenia nerek, które muszą usuwać nadmiar minerału. W skrajnych sytuacjach prowadzi to nawet do odwodnienia, mimo że chory pije więcej niż zwykle.

Układ kostno-mięśniowy jest jednym z głównych obszarów, w których widać skutki choroby. Nadmiar parathormonu powoduje wypłukiwanie wapnia z kości, co prowadzi do ich osłabienia i rozwoju osteoporozy. Złamania mogą występować po niewielkim urazie, a bóle pleców, żeber czy kończyn utrudniają codzienne funkcjonowanie. W zaawansowanych przypadkach pojawiają się tzw. guzy brunatne – zmiany w strukturze kości wynikające z przewlekłej przebudowy tkanki kostnej. To powikłanie jest dziś rzadkie, ale dobrze obrazuje, jak poważne konsekwencje może mieć nieleczona choroba.

Nerki również cierpią z powodu nadmiaru wapnia. Wysokie jego stężenie sprzyja powstawaniu złogów, a więc kamicy nerkowej, która objawia się nagłym, bardzo silnym bólem w okolicy lędźwiowej. Powtarzające się epizody kamicy mogą prowadzić do trwałego uszkodzenia nerek, a w dłuższej perspektywie – do pogorszenia ich funkcji.

Z kolei przewód pokarmowy reaguje nudnościami, wymiotami, bólami brzucha czy zaparciami, które u niektórych pacjentów stają się przewlekłe. Opisywano również zwiększoną częstość występowania choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz kamicy dróg żółciowych, co dodatkowo komplikuje obraz kliniczny.

Nie można zapominać o objawach ze strony układu nerwowego i psychiki. Chorzy często opisują spadek nastroju, skłonność do apatii, drażliwość czy lęk. U części osób rozwija się depresja, a u innych problemy z pamięcią i koncentracją. Takie symptomy bywają interpretowane jako wynik stresu czy przemian emocjonalnych, co dodatkowo utrudnia prawidłową diagnozę. Nadmiar wapnia wpływa również na układ sercowo-naczyniowy, prowadząc do zaburzeń rytmu serca, nadciśnienia tętniczego czy zwiększonego ryzyka miażdżycy.

Na liście objawów znajdują się także dolegliwości dermatologiczne – świąd skóry, jej przesuszenie, pogorszenie kondycji włosów czy ich wypadanie. Choć mogą się wydawać mniej istotne, są częstym źródłem dyskomfortu dla pacjentów i sygnałem, że gospodarka hormonalna nie funkcjonuje prawidłowo. Najgroźniejszym powikłaniem nadczynności przytarczyc pozostaje jednak tzw. przełom hiperkalcemiczny. To nagły, gwałtowny wzrost stężenia wapnia we krwi, który powoduje silne wymioty, odwodnienie, zaburzenia świadomości, a w skrajnych przypadkach – śpiączkę i zagrożenie życia. Stan ten wymaga natychmiastowej hospitalizacji i intensywnego leczenia.

Tak szerokie i zróżnicowane spektrum objawów sprawia, że nadczynność przytarczyc bywa nazywana „wielką naśladowczynią”, ponieważ potrafi imitować wiele innych chorób – od depresji, przez osteoporozę, aż po choroby nerek i serca. W praktyce oznacza to, że zarówno pacjenci, jak i lekarze powinni zachować czujność, gdy zestaw pozornie niespójnych dolegliwości zaczyna się utrzymywać przez dłuższy czas. Wczesne rozpoznanie choroby jest kluczowe, bo im szybciej zostanie wdrożone odpowiednie leczenie, tym większa szansa na uniknięcie poważnych i nieodwracalnych powikłań.

 

Diagnostyka nadczynności przytarczyc

Diagnostyka nadczynności przytarczyc to proces wieloetapowy, który wymaga dokładnej oceny zarówno parametrów biochemicznych, jak i obrazu klinicznego pacjenta. Nie wystarczy bowiem pojedynczy wynik badania – kluczowe jest zestawienie różnych danych, aby odróżnić pierwotną, wtórną czy trzeciorzędową postać choroby.

Pierwszym krokiem jest zwykle wywiad lekarski, podczas którego zwraca się uwagę na dolegliwości takie jak przewlekłe zmęczenie, bóle kostne czy kamica nerkowa. Następnie przeprowadza się badania laboratoryjne, które są podstawą w rozpoznaniu. Ocenia się przede wszystkim poziom wapnia całkowitego i zjonizowanego we krwi – w pierwotnej nadczynności wartości są zwykle wyraźnie podwyższone.

Równolegle oznacza się stężenie parathormonu (PTH), którego nadmierna produkcja potwierdza zaburzenia w pracy przytarczyc. Interpretacja tych wyników zawsze odbywa się w powiązaniu – na przykład wysokie PTH przy prawidłowym lub niskim wapniu sugeruje wtórną nadczynność.

Dodatkowe znaczenie ma ocena poziomu fosforanów: w pierwotnej nadczynności ich stężenie zwykle spada, natomiast w chorobach nerek i postaci wtórnej częściej obserwuje się ich wzrost.

Warto też sprawdzić stężenie witaminy D, ponieważ jej niedobór może być samodzielnym czynnikiem zaburzającym gospodarkę wapniowo-fosforanową. Przydatnym badaniem jest również analiza dobowego wydalania wapnia z moczem, która pomaga odróżnić nadczynność przytarczyc od innych chorób przebiegających z hiperkalcemią. Wzrost aktywności fosfatazy alkalicznej, szczególnie frakcji kostnej, wskazuje na nasilone procesy przebudowy kości, co jest częstym powikłaniem przewlekłej choroby.

Równolegle wykonuje się badania obrazowe, które pozwalają ustalić, czy przyczyną są zmiany anatomiczne w przytarczycach. Najprostsze z nich to USG szyi, umożliwiające wykrycie powiększonych gruczołów lub gruczolaka.

Jeszcze dokładniejsza jest scyntygrafia przytarczyc z użyciem specjalnych znaczników, która pozwala na precyzyjne zlokalizowanie zmiany przed operacją. W trudniejszych przypadkach sięga się po zaawansowane metody, takie jak tomografia komputerowa SPECT-CT czy rezonans magnetyczny, zwłaszcza gdy wcześniejsze badania nie dają jednoznacznych wyników albo choroba nawraca. Bardzo istotne jest też badanie densytometryczne (DXA), które ocenia gęstość mineralną kości i ryzyko złamań – dzięki temu można lepiej oszacować konsekwencje przewlekłej nadczynności przytarczyc i zaplanować leczenie wspierające układ kostny.

Całość diagnostyki zmierza do odpowiedzi na pytanie: z jaką postacią choroby mamy do czynienia? Wysokie stężenie wapnia połączone z wysokim PTH wskazuje na pierwotną nadczynność przytarczyc, natomiast wysokie PTH przy prawidłowym lub niskim wapniu sugeruje wtórną postać związaną np. z przewlekłą chorobą nerek lub niedoborem witaminy D.

Jeśli zaś wtórna nadczynność trwa długo, przytarczyce mogą stać się autonomiczne i produkować PTH niezależnie od potrzeb organizmu – wówczas rozpoznaje się postać trzeciorzędową. W praktyce oznacza to, że lekarz musi nie tylko ocenić pojedyncze wyniki badań, ale też spojrzeć na nie w szerszym kontekście – historii chorób, przyjmowanych leków i objawów klinicznych. Tylko taka kompleksowa analiza pozwala postawić właściwe rozpoznanie i dobrać skuteczne leczenie.

 

Nadczynność przytarczyc - leczenie

Leczenie nadczynności przytarczyc wymaga indywidualnego podejścia, ponieważ strategia terapeutyczna zależy od rodzaju choroby, ogólnego stanu zdrowia pacjenta, nasilenia objawów oraz ryzyka powikłań. W przypadku pierwotnej nadczynności przytarczyc złotym standardem pozostaje zabieg chirurgiczny – tzw. paratyroidektomia, czyli usunięcie gruczolaka lub przerośniętej przytarczycy. To rozwiązanie pozwala w większości przypadków przywrócić równowagę gospodarki wapniowo-fosforanowej i znacząco zmniejsza ryzyko dalszych uszkodzeń kości czy nerek.

W niektórych sytuacjach, gdy choroba ma postać normokalcemiczną (poziom wapnia we krwi pozostaje prawidłowy) albo normohormonalną (stężenie PTH nie jest istotnie podwyższone), decyzja o operacji nie jest oczywista i zależy od dodatkowych czynników – na przykład tego, czy występują złamania, kamica nerkowa lub wyraźne pogorszenie gęstości kości. Jeśli pacjent nie może poddać się operacji albo nie wyraża na nią zgody, stosuje się leczenie farmakologiczne. W tym celu wykorzystuje się m.in. kalcymimetyki (np. cynakalcet), które obniżają stężenie PTH, bisfosfoniany wzmacniające kości oraz suplementację witaminy D, jeśli jej poziom jest zbyt niski. Dodatkowe leki mogą wspierać pracę nerek i łagodzić objawy choroby.

W wtórnej nadczynności przytarczyc kluczowe jest leczenie choroby podstawowej – najczęściej przewlekłej choroby nerek – oraz wyrównanie zaburzeń metabolicznych. Podstawą jest uzupełnienie niedoborów witaminy D i wapnia, często w formach aktywnych, które mogą być lepiej przyswajane przez organizm. Jeśli występuje hiperfosfatemia, stosuje się preparaty wiążące fosforany w przewodzie pokarmowym, dzięki czemu można ograniczyć ich nadmiar we krwi. W przypadkach, gdy PTH utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie pomimo leczenia podstawowego, lekarze sięgają po kalcymimetyki. Zdarza się również, że wtórna nadczynność przytarczyc jest tak nasilona i oporna na leki, iż konieczne staje się leczenie operacyjne.

Trzeciorzędowa nadczynność przytarczyc, będąca konsekwencją długo trwającej wtórnej postaci, wymaga podobnych metod leczenia, ale ze względu na autonomiczne działanie przytarczyc znacznie częściej kończy się interwencją chirurgiczną. W takiej sytuacji usunięcie przerośniętych gruczołów staje się jedynym skutecznym sposobem na zahamowanie nadprodukcji PTH i przywrócenie równowagi metabolicznej.

Oprócz leczenia przyczynowego ogromne znaczenie mają elementy wspierające. Ważna jest odpowiednia dieta – choć nie oznacza to całkowitego wyeliminowania wapnia, trzeba unikać jego nadmiaru, zwłaszcza jeśli lekarz tak zaleci.

Kluczowe jest również dbanie o odpowiednie nawodnienie, które zmniejsza ryzyko powstawania kamieni nerkowych. Istotną rolę odgrywa także regularne monitorowanie stanu zdrowia – okresowe badania poziomu wapnia, PTH, fosforanów, funkcji nerek czy densytometria kości pomagają w ocenie skuteczności leczenia i szybkim wychwyceniu ewentualnych powikłań. Warto zwrócić uwagę na leki stosowane w innych schorzeniach, ponieważ niektóre z nich mogą nasilać hiperkalcemię lub wpływać na metabolizm witaminy D. Dlatego terapia wymaga ścisłej współpracy lekarza i pacjenta oraz kontroli specjalistycznej, najczęściej w poradni endokrynologicznej lub nefrologicznej.

 

Nadczynność przytarczyc to zaburzenie hormonalne, w którym przytarczyce nadmiernie produkują parathormon. Może to prowadzić do poważnych konsekwencji dla kości, nerek i innych układów, zwłaszcza gdy stan jest przewlekły i nieleczony. Rozróżnienie między pierwotną a wtórną (a czasem trzeciorzędową) nadczynnością przytarczyc jest fundamentem skutecznej terapii.

W pierwotnej postaci często najlepszym rozwiązaniem jest operacja, w postaciach wtórnych i trzeciorzędowych zaś dominują leczenie przyczynowe, farmakoterapia i wsparcie metaboliczne. W każdym przypadku ważne są regularne badania, czujność na objawy, oraz współpraca pacjenta i lekarza.

 

FAQ - Nadczynność przytarczyc

❓ Czym jest nadczynność przytarczyc?

To choroba hormonalna polegająca na nadmiernym wydzielaniu parathormonu (PTH) przez przytarczyce. Skutkuje zaburzeniem równowagi wapnia i fosforu w organizmie, co prowadzi m.in. do problemów z kośćmi i nerkami.

❓ Jakie są przyczyny nadczynności przytarczyc?

• Pierwotna postać – najczęściej spowodowana gruczolakiem przytarczycy.
• Wtórna postać – zwykle związana z przewlekłą chorobą nerek lub niedoborem witaminy D.
• Trzeciorzędowa postać – konsekwencja długotrwałej wtórnej nadczynności, gdy przytarczyce zaczynają działać autonomicznie.

❓ Jakie objawy daje nadczynność przytarczyc?

Choroba może przebiegać bezobjawowo lub powodować:

• osłabienie, zmęczenie, depresję,
• bóle kostne, osteoporozę, częste złamania,
• kamicę nerkową, częstomocz, odwodnienie,
• nudności, zaparcia, bóle brzucha.

❓ Jak rozpoznaje się nadczynność przytarczyc?

Podstawą są badania laboratoryjne (wapń, PTH, fosforany, witamina D), badanie wydalania wapnia z moczem, a także badania obrazowe: USG szyi, scyntygrafia przytarczyc czy densytometria kości.

❓ Na czym polega leczenie nadczynności przytarczyc?

• Pierwotna postać – najczęściej leczenie chirurgiczne (usunięcie gruczolaka lub przerośniętej przytarczycy).
• Wtórna i trzeciorzędowa postać – leczenie choroby podstawowej (np. niewydolności nerek), suplementacja witaminy D i wapnia, leki obniżające poziom PTH (kalcymimetyki), a w niektórych przypadkach zabieg chirurgiczny.

❓ Czy nadczynność przytarczyc można wyleczyć?

Tak, w przypadku pierwotnej postaci operacja zazwyczaj prowadzi do całkowitego wyleczenia. W postaciach wtórnych i trzeciorzędowych kontrola choroby jest możliwa dzięki leczeniu przyczynowemu i farmakoterapii, choć całkowite wyleczenie nie zawsze jest osiągalne.

---

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

Lekarz rodzinny

Lekarz internista

Lekarz pediatra

E-recepta online

---

Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.