Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK): co to, objawy, leczenie

Dodano: 18-07-2025 | Aktualizacja: 18-07-2025
Autor: Przychodnia Dimedic

Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) to przewlekła choroba zapalna atakująca głównie stawy krzyżowo-biodrowe i kręgosłup. Objawia się bólem, sztywnością poranną oraz stopniową utratą ruchomości. Wczesne rozpoznanie pozwala zahamować jej postęp i chronić jakość życia.

Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa: co to

Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa to choroba, w której własny układ odpornościowy myli struktury stawowe z „intruzem” i nieustannie je atakuje, wywołując stan zapalny. Najpierw cierpią stawy krzyżowo-biodrowe – niewielkie, ale kluczowe „zawiasy” łączące kręgosłup z miednicą – a następnie kolejne odcinki kręgosłupa; stan zapalny może przenieść się także na barki, biodra, a nawet miejsca przyczepu ścięgien do kości, powodując ból pięt czy żeber.

Organizm, próbując „naprawić” uszkodzenia, nadbudowuje nową kość. Tworzą się syndesmofity, czyli kostne mostki między kręgami – początkowo drobne, z czasem coraz grubsze, aż plecy twardnieją niczym nieruchomy pancerz.

Choroba dotyka najczęściej mężczyzn w wieku 20–40 lat, lecz u kobiet, które często mają subtelniejsze objawy na zdjęciach RTG, rozpoznanie stawia się później. Z każdym miesiącem nieleczonego zapalenia sztywność narasta, a pacjentowi coraz trudniej zawiązać buty czy wsiąść do samochodu.

Wczesna diagnoza – najlepiej już przy pierwszych nocnych bólach lędźwi i porannej „ociężałości” pleców – pozwala włączyć leki hamujące zapalenie, uzupełnić je ćwiczeniami i zahamować rozwój choroby, zanim ograniczy ona codzienną aktywność i radość z ruchu.

ZZSK: przyczyny

Choć zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa kojarzy się przede wszystkim z bólem pleców, jego źródła tkwią głęboko w naszej biologii i stylu życia. Najmocniejszym „sprawcą” są geny – zwłaszcza antygen HLA-B27, który działa niczym klucz otwierający drzwi dla nadmiernej reakcji odpornościowej. Występuje on aż u 8–9 na 10 chorych, a posiadanie go zwiększa ryzyko zachorowania nawet 50-krotnie; dodatkowo mutacje w genach takich jak ERAP1 czy IL-23R mogą jeszcze mocniej pobudzać układ odpornościowy.

Ważną rolę odgrywa też tzw. oś jelito–staw: zaburzenia mikroflory jelitowej (dysbioza) sprawiają, że komórki odpornościowe są nieustannie stymulowane przez bakteryjne fragmenty ścian (LPS), co podkręca produkcję prozapalnych „posłańców” – interleukiny 17 i czynnika TNF-α.

Do obrazu dochodzą czynniki środowiskowe: przebyte infekcje jelitowe lub moczowo-płciowe (np. Klebsiella, Chlamydia), długotrwałe mikrourazy w okolicy miednicy u osób pracujących fizycznie czy uprawiających sporty kontaktowe, a także palenie tytoniu, które nasila stan zapalny i przyspiesza usztywnianie kręgosłupa.

Organizm potrafi się też pomylić – białka bakterii bywają podobne do własnych białek stawowych, co wywołuje reakcję krzyżową: układ odpornościowy „przez pomyłkę” atakuje własne struktury, podtrzymując przewlekły stan zapalny.

Ponieważ te wszystkie czynniki nakładają się na siebie w różnych proporcjach, każdy pacjent może chorować nieco inaczej: u jednych dominują objawy jelitowe, u innych ból pięt czy zapalenie oka. Ta wielowątkowa przyczyna choroby tłumaczy, dlaczego w leczeniu ZZSK nie wystarczy jeden cudowny lek – trzeba celować jednocześnie w różne szlaki zapalne i wspierać jelita, styl życia oraz profilaktykę urazów.

ZZSK: objawy

Pierwszym dzwonkiem alarmowym w zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa jest najczęściej niewinny z pozoru ból dolnej części pleców, który zamiast pojawiać się po pracy fizycznej, budzi pacjenta nad ranem i paradoksalnie słabnie po rozruszaniu się lub ciepłym prysznicu. Charakterystyczna dla ZZSK zapalna natura bólu sprawia, że nasila się po dłuższym bezruchu (noc, długa podróż autem), a poprawia po aktywności lub przyjęciu leków przeciwzapalnych.

Z czasem poranne bóle ustępują miejsca sztywności trwającej ponad pół godziny; kręgosłup staje się „niechętny” do skłonu, a klatka piersiowa oddycha jak zaciśnięta obręczą, bo stawy żeber z kręgosłupem także ulegają zapaleniu.

Chorobie mogą towarzyszyć tzw. entezopatie, czyli bolesność miejsc, w których ścięgna lub więzadła przyczepiają się do kości – pacjenci skarżą się na kłucie w piętach (rozcięgno podeszwowe) albo ból przy siadaniu (kolce biodrowe).

Co istotne, ZZSK to nie tylko plecy: u nawet 40 % osób dochodzi do zapalenia błony naczyniowej oka, objawiającego się nagłym zaczerwienieniem, światłowstrętem i pogorszeniem widzenia; częstsze są też zaostrzenia chorób zapalnych jelit, wysiewy łuszczycy czy zaburzenia przewodnictwa w sercu.

Przewlekły stan zapalny prowadzi do przebudowy kości i formowania kostnych „mostków” między kręgami, przez co sylwetka pochyla się do przodu – powstaje tzw. postura narciarza – a usztywniony, osteoporotyczny kręgosłup staje się podatny na złamania nawet po niewielkim urazie.

Objawy potrafią nawracać rzutami: tygodnie względnego spokoju przeplatają się z nagłym nasileniem bólu i sztywności. Wiedza o tych wczesnych sygnałach pozwala pacjentowi i lekarzowi zareagować, zanim nieodwracalne zmiany ograniczą swobodę ruchu i jakość życia.

ZZSK: rozpoznanie i diagnoza

Postawienie diagnozy zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa przypomina układanie puzzli, w których każdy element – objawy, badania obrazowe i laboratoryjne – musi do siebie pasować. Lekarz rozpoczyna od dokładnego wywiadu: pyta, czy ból pleców budzi nad ranem, jak długo trwa poranna sztywność i czy zdarza się zapalenie oka lub biegunki, co może sugerować współistniejącą chorobę jelit.

Jeśli podejrzenie jest duże, pierwszym badaniem obrazowym jest zdjęcie rentgenowskie stawów krzyżowo-biodrowych; szuka się tam cech zapalenia (sacroiliitis) ocenianego w skali od 0 do 4 – wynik ≥ 2 po obu stronach lub ≥ 3 jednostronnie spełnia kryteria radiograficzne. Jednak kości „opowiadają” swoją historię z opóźnieniem, dlatego u młodych osób z krótkim wywiadem choroby zlecany jest rezonans magnetyczny (MRI). W tej technice można zobaczyć aktywne zapalenie szpiku jeszcze zanim pojawią się zmiany w RTG – nawet pięć lat wcześniej – co pozwala wyprzedzić usztywnienie kręgosłupa.

Równolegle oznacza się OB i CRP, które podpowiadają, jak silny jest stan zapalny, oraz sprawdza obecność genu HLA-B27. Jeśli badania potwierdzają chorobę osiową, reumatolog sięga po specjalne skale – BASDAI i ASDAS – aby zmierzyć jej aktywność i co kilka miesięcy oceniać skuteczność leczenia. Ważne jest też wykluczenie „naśladowców” – zwyrodnień, infekcji czy rzadkich nowotworów – dlatego diagnostyka bywa wieloetapowa.

Niestety, statystyki pokazują, że od pierwszych objawów do ostatecznego rozpoznania mija średnio pięć lat; stąd zalecenie, by każdy przewlekły, zapalny ból pleców trwający ponad trzy miesiące był konsultowany przez reumatologa, zwłaszcza u kobiet, u których choroba często przebiega bez wyraźnych zmian w RTG i potrzebuje rezonansu, aby „wyjść z cienia”.

Leczenie ZZSK

Leczenie zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa przypomina układanie wielowarstwowej ochrony, która jednocześnie koi ból, gasi ogień zapalenia i pozwala choremu dalej cieszyć się codzienną aktywnością.

Pierwszą linią obrony pozostają niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) – dobrze znane substancje, takie jak ibuprofen, naproksen czy nowocześniejszy celekoksyb. Przyjmowane regularnie w odpowiednio dobranej dawce potrafią skutecznie uwolnić od porannej sztywności, choć trzeba pamiętać o kontroli żołądka i ciśnienia krwi.

Jeśli jednak mimo co najmniej dwóch różnych NLPZ choroba nadal „hula”, wchodzi do gry terapia biologiczna. Najdłużej stosowane są leki blokujące białko TNF-α (inflixymab, adalimumab, golimumab), które nie tylko łagodzą objawy, ale też spowalniają powstawanie kostnych „mostków” między kręgami i chronią oczy przed zapaleniem błony naczyniowej.

U części pacjentów większą skuteczność wykazują nowsze inhibitory interleukiny 17 – secukinumab lub podwójnie celowany bimekizumab – stosowane w zastrzykach raz na kilka tygodni; w badaniach ponad połowa chorych uzyskiwała wyraźną poprawę już po dwóch latach terapii.

Równolegle testowane są doustne inhibitory JAK (upadacytynib, tofacytynib), które działają od wewnątrz komórek odpornościowych i zapowiadają kolejne przełomy, zwłaszcza u osób z dolegliwościami w stawach obwodowych.

Gdy zapalenie skupia się w jednym dużym stawie, lekarz może podać miejscowo niewielką dawkę sterydu, aby szybko zdusić ból i obrzęk.

Ponieważ ZZSK sprzyja osteoporozie, standardem jest uzupełnianie wapnia, witaminy D i – w razie potrzeby – włączenie bisfosfonianów chroniących kręgi przed złamaniami. Dobór terapii zawsze opiera się na skalach BASDAI i ASDAS, które pozwalają obiektywnie zmierzyć aktywność choroby, a także na dokładnej rozmowie o współistniejących chorobach i planach pacjenta. Co ważne, żadna tabletka czy zastrzyk nie zastąpi codziennych ćwiczeń rozciągających i wzmacniających gorset mięśniowy – to one, niczym rusztowanie, podtrzymują kręgosłup w dobrej formie i pomagają najpełniej wykorzystać działanie leków.

Grupa leków	Przykłady	Mechanizm	Rola w ZZSK
NLPZ	ibuprofen, naproksen, celekoksyb	blokada COX-2, ↓ prostaglandyn	Leczenie pierwszej linii; skutecznie redukują ból i sztywność
Leki biologiczne anty-TNF	infliksymab, adalimumab, golimumab	neutralizacja TNF-α	Spowalniają progresję radiologiczną, zmniejszają ryzyko uveitis
Inhibitory IL-17A/F	sekukinumab, bimekizumab	blokada osi IL-17	Skuteczne u pacjentów opornych na anty-TNF; bimekizumab hamuje IL-17A i IL-17F, co przekłada się na > 50 % odpowiedzi ASAS40 w 104 tyg.
JAK-inhibitory	upadacytynib, tofacitinib	hamowanie sygnalizacji JAK/STAT	Obiecujące w badaniach III fazy, zwłaszcza w postaci obwodowej
Kortykosteroidy miejscowe	injekcje dostawowe	działanie przeciwzapalne	Doraźnie w zapaleniach dużych stawów
Farmakoterapia wspomagająca	Ca/Vit. D, bisfosfoniany	profilaktyka osteoporozy	Zapobiega złamaniom kręgów w przebiegu ZZSK

ZZSK: ćwiczenia i nowe metody leczenia

Rehabilitacja w zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa to coś więcej niż dodatek do tabletek – to codzienny „trening lekarza domowego”, dzięki któremu kręgosłup zachowuje elastyczność, a płuca korzystają z pełnego oddechu. Badania pokazują, że już pół godziny ćwiczeń posturalnych dziennie potrafi zmniejszyć sztywność i poprawić pojemność życiową płuc o jedną ósmą, dlatego reumatolodzy zachęcają do pływania lub aqua-aerobiku, które odciążają stawy, oraz do regularnego rozciągania mięśni klatki piersiowej i zginaczy bioder – to najlepsza profilaktyka kifozy i tzw. sylwetki narciarza.

Warto też poświęcić kilka minut na ćwiczenia oddechowe, bo poruszone żebra pracują niczym elastyczny gorset wspomagający wentylację. Równolegle pojawiają się coraz nowocześniejsze metody leczenia ZZSK: bimekizumab, blokujący dwie odmiany interleukiny 17, od 2025 r. jest w Stanach Zjednoczonych lekiem pierwszego wyboru dla chorych nieodpowiadających na NLPZ; dietetycy badają, czy wzbogacenie jadłospisu w błonnik i probiotyki Lactobacillus plantarum może „uspokoić” oś jelito–staw i obniżyć wskaźnik BASDAI; a inżynierowie tworzą aplikacje z czujnikami ruchu, które pilnują poprawnej techniki ćwiczeń i przypominają o treningu, co już podwoiło sumienność pacjentów. Uzupełnieniem jest przezskórna neurostymulacja TENS, która w pilotażowych badaniach zmniejsza ból lędźwi o jedną trzecią – dowód, że w ZZSK tradycja współpracuje z technologią, aby każdy chory mógł żyć aktywnie mimo diagnozy.

Choć całkowite wyleczenie ZZSK pozostaje poza zasięgiem współczesnej medycyny, połączenie wczesnej diagnostyki, indywidualnie dobranej farmakoterapii, regularnej fizjoterapii i modyfikacji stylu życia pozwala większości chorych utrzymać aktywność zawodową i społeczną. Kluczem jest edukacja – pacjent świadomy mechanizmów choroby, potrafiący samodzielnie monitorować objawy i wcześnie reagować na zaostrzenia, może skutecznie opóźnić rozwój zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. Dzięki postępowi w biotechnologii i zastosowaniu inhibitorów IL-17A/F widzimy nową erę leczenia ZZSK, w której remisja pozostaje ambitnym, ale coraz realniejszym celem.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ) o zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa (ZZSK)

Czym dokładnie jest ZZSK i jak różni się od zwyrodnienia kręgosłupa?

ZZSK to choroba autozapalna, w której układ odpornościowy atakuje stawy krzyżowo-biodrowe i kręgosłup, wywołując przewlekły stan zapalny. W zwyrodnieniu proces jest mechaniczny – chrzęstka zużywa się z wiekiem lub przeciążeniem. W ZZSK zapalenie nasila ból po nocnym odpoczynku, a ruch przynosi ulgę; w zwyrodnieniu bywa odwrotnie.

Kto najczęściej choruje na ZZSK?

Choroba zwykle zaczyna się między 20. a 40. rokiem życia, dwa-trzy razy częściej u mężczyzn. U kobiet obraz bywa subtelniejszy, dlatego rozpoznanie stawia się później.

Jakie objawy powinny skłonić do wizyty u reumatologa?

– ból lędźwi nasilający się nad ranem i ustępujący po rozruszaniu,

– poranna sztywność > 30 minut,

– ograniczenie ruchu klatki piersiowej przy głębokim wdechu,

– nawracające zapalenie oka, biegunki lub wysiewy łuszczycy.

Czy istnieje jedno badanie, które potwierdza ZZSK?

Nie. Diagnozę stawia się, łącząc kliniczny wywiad z RTG lub najlepiej MRI stawów krzyżowo-biodrowych, wynikami OB/CRP i obecnością genu HLA-B27. Dopiero zestaw tych danych układa pełny obraz.

Dlaczego MRI jest tak ważne u młodych chorych na ZZSK?

Rezonans magnetyczny pokazuje zapalenie szpiku nawet 5–7 lat przed pierwszymi zmianami w RTG. Wczesne wykrycie pozwala włączyć terapię, zanim powstaną nieodwracalne kostne „mostki”.

Jakie leki stosuje się w leczeniu ZZSK?

Pierwszy wybór to NLPZ. Gdy choroba pozostaje aktywna, sięga się po leki biologiczne anty-TNF (np. adalimumab) lub inhibitory IL-17 (np. sekukinumab, bimekizumab). W badaniach klinicznych testuje się także doustne inhibitory JAK.

Czy można całkiem odstawić leki po poprawie?

ZZSK to choroba przewlekła. Nawet przy remisji nie odstawia się leków nagle – dawki zmniejsza się stopniowo pod kontrolą lekarza, a aktywność monitoruje skalami BASDAI/ASDAS.

Jaką rolę odgrywają ćwiczenia w ZZSK?

Codzienne rozciąganie i wzmacnianie mięśni pleców oraz klatki piersiowej utrzymuje ruchomość kręgosłupa, poprawia pojemność płuc i zmniejsza ból. Najlepiej sprawdza się pływanie, aqua-aerobik i ćwiczenia oddechowe.

Czy dieta ma znaczenie w ZZSK?

Nie ma jednej „diety na ZZSK”, ale badania sugerują, że posiłki bogate w błonnik, warzywa i probiotyki wspierają mikrobiom jelit, co może łagodzić stan zapalny. Warto też unikać nadmiaru cukru i przetworzonej żywności.

Jakie są powikłania nieleczonego ZZSK?

Postępująca sztywność kręgosłupa („sylwetka narciarza”), osteoporoza i większe ryzyko złamań, przewlekłe zapalenie oka, a w rzadkich przypadkach zaburzenia przewodnictwa serca.

Czy kobieta z ZZSK może zajść w ciążę?

Tak. Wiele kobiet z ZZSK rodzi zdrowe dzieci. Ważne jest zaplanowanie ciąży z reumatologiem; niektóre leki (np. część biologicznych) można kontynuować, inne trzeba czasowo odstawić.

Czy ZZSK skraca długość życia?

Przy odpowiedniej terapii i regularnych badaniach długość życia jest zbliżona do populacji ogólnej. Największe znaczenie ma wczesne rozpoznanie, skuteczne zahamowanie zapalenia i aktywna rehabilitacja.

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.