Antykoncepcja: co to jest, jaką metodę wybrać, skuteczność

Konsultacja z e-receptą Lek. rodzinny Specjalista

Co to jest antykoncepcja? Odpowiedzią na to pytanie jest: Antykoncepcja to sposób regulacji poczęć. Głównym zadaniem antykoncepcji jest zapobieganie zapłodnieniu komórki jajowej i uniemożliwienie jej zagnieżdżenia w błonie śluzowej macicy. Różnorodność metod antykoncepcyjnych, od mechanicznych po hormonalne, pozwala na szeroki wybór. Jaki rodzaj wybrać? Czym kierować się podczas wyboru?

Co to jest antykoncepcja?

Antykoncepcja, to kluczowy element współczesnej medycyny profilaktycznej, umożliwiający osobom aktywnym seksualnie świadome zarządzanie swoją płodnością. Dzięki różnorodności metod antykoncepcyjnych, każda para ma możliwość wyboru najodpowiedniejszej formy ochrony, zgodnie z własnymi preferencjami i potrzebami zdrowotnymi. Co to jest antykoncepcja? To działania, metody i środki mające na celu zapobieganie niechcianej ciąży lub zmniejszenie ryzyka wystąpienia ciąży podczas stosunku płciowego.

Antykoncepcja obejmuje szeroki wachlarz metod kontroli urodzeń od naturalnych metod śledzenia cyklu, przez hormonalne, aż po mechaniczne i chemiczne środki ochrony antykoncepcyjnej. Istnieje również możliwość trwałego pozbawienia płodności jakim jest sterylizacja. Oprócz zapobiegania ciąży, niektóre środki antykoncepcyjne zapewniają również dodatkową ochronę przed infekcjami przenoszonymi drogą płciową.

Hormonalne rodzaje antykoncepcji

Antykoncepcja hormonalna to sposób regulacji płodności, który wykorzystuje kombinację hormonów lub pojedynczy hormon do zapobiegania ciąży. Gestagen, kluczowy składnik, działa przez zahamowanie owulacji, co jest głównym mechanizmem zapobiegającym poczęciu. Wpływa on również na środowisko macicy, utrudniając zagnieżdżenie się zarodka, oraz zagęszcza śluz szyjki macicy, co utrudnia przejście plemników. Estrogen wzmacnia te działania a dodatkowo zapobiega rozwojowi kolejnych komórek jajowych i hamuje ich transport przez jajowody.

Antykoncepcja jednoskładnikowa (zawierająca wyłącznie gestageny) -  jest metodą dostosowaną do kobiet, u których istnieją przeciwskazania do stosowania estrogenów, takie jak: padaczka, anemia sierpowata, migrenowe bóle głowy, nadciśnienie, układowy toczeń trzewny. Tę metodę wybierają kobiety karmiące piersią, kobiety starsze lub palące tytoń.

1) Tabletka hormonalna jednoskładnikowa (mini-pill) - zawiera wyłącznie progestageny w małych dawkach – od 0,35 mg noretysteronu albo 0,03–0,075 mg dezogestrelu. Może powodować nieregularne krwawienia i potencjalnie wpływać na stan skóry, w tym na pojawienie się trądziku. Mimo to, jest często wybierana ze względu na brak estrogenów, co sprawia, że może być stosowana przez szersze grono kobiet. Tabletki te przyjmowane są bez przerw w stosowaniu, nie występuje zatem po nich krwawienie z odstawienia. Jest to również preferowana metoda zapobiegania ciąży u kobiet karmiących piersią.

2) Zastrzyk antykoncepcyjny - iniekcje domięśniowe (w pośladek lub ramię) to postać o przedłużonym uwalnianiu substancji czynnej. Zawierają one 150 mg octanu medroksyprogesteronu. Działają poprzez zakłócenie uwalniania hormonów LH i FSH, co prowadzi do zmniejszenia grubości endometrium i zagęszczenia śluzu szyjkowego, uniemożliwiając tym samym zapłodnienie. Aplikacja iniekcji co trzy miesiące, w ciągu pierwszych siedmiu dni cyklu menstruacyjnego, zapewnia skuteczną ochronę przed ciążą.

3) Implant antykoncepcyjny - jest to mały, elastyczny pręcik, mierzący 4 cm długości i 2 mm średnicy, składający się z rdzenia z progestagenem i otoczki z kopolimeru etylenowinylooctowego. Rdzeń zawiera 68 mg etonogestrelu. Procedura wszczepienia i usunięcia tego urządzenia wymaga aseptycznych warunków i powinna być przeprowadzana przez wykwalifikowanego lekarza. Implant umieszcza się w znieczuleniu miejscowym pod skórą po wewnętrznej stronie ramienia na ręce niedominującej, zwykle w odległości około 8–10 cm od zgięcia łokciowego. W zależności od wcześniejszego stosowania hormonalnej antykoncepcji przez pacjentkę, implant należy założyć między pierwszym a piątym dniem cyklu menstruacyjnego. Urządzenie to może pozostać w ciele do trzech lat, stopniowo uwalniając etonogestrel, który działa poprzez hamowanie owulacji. Po usunięciu implantu, naturalny cykl menstruacyjny jest zwykle szybko przywracany, co czyni tę metodę odwracalną formą antykoncepcji.

Antykoncepcja dwuskładnikowa (zawierająca gestagen i estrogen) - jej efektywność jest uznawana za wysoką, z niewielkim procentem niezamierzonych ciąż. Jednakże, istnieje ryzyko powikłań zdrowotnych, takich jak zakrzepica czy problemy sercowo-naczyniowe, szczególnie u osób znajdujących się w grupie ryzyka. Ważne jest, aby przed zastosowaniem tej metody skonsultować się z lekarzem, zwłaszcza w przypadku występowania chorób metabolicznych (cukrzyca) czy palenia tytoniu.

1) Tabletka antykoncepcyjna - znane również jako DTA, to zaawansowane środki zapobiegania ciąży, które łączą w sobie działanie gestagenów i estrogenów. Obecność gestagenu wpływa na zagęszczenie śluzu szyjkowego i ścieńczenie endometrium, zaś estrogen hamując produkcję i wydzielanie FSH zapobiega dojrzewaniu pęcherzyka jajnikowego. 
Różnorodność progestagenów pozwala na indywidualny dobór składników w zależności od potrzeb zdrowotnych pacjentki. Obecnie stosowane dawki estrogenów są znacznie niższe niż w przeszłości, co zwiększa tolerancję i bezpieczeństwo ich stosowania. Wyróżnia się jedno, dwu i trójfazowe tabletki, które różnią się stężeniem hormonów w zależności od fazy cyklu. Przyjmowane są zgodnie ze schematem 24+4 lub 21+7, gdzie 4 i 7 oznacza ilość dni, w których zażywa się placebo lub nie przyjmuje się tabletek wcale. Ta metoda antykoncepcji cieszy się popularnością wśród młodych kobiet, które nie rodziły jeszcze dzieci. Skuteczność tabletek antykoncepcyjnych jest bardzo wysoka.

2) Plastry antykoncepcyjne - to innowacyjna metoda kontroli urodzeń, która wykorzystuje zaawansowaną technologię transdermalną do dostarczania hormonów. Każdy plaster zbudowany jest z trzech warstw: wodoodpornej zewnętrznej zabezpieczającej, środkowej – zawierającej hormony oraz wewnętrznej przylepnej. W Polsce dostępny jest plaster zawierający 6 mg norelgestrominu i 0,6 mg etynyloestradiolu. Mechanizm działania plastrów jest analogiczny do mechanizmu działania tabletek dwuskładnikowych. Plaster należy nałożyć na czystą i suchą skórę unikając miejsc narażonych na obtarcia i wysoką wilgotność. Nie należy umieszczać plastrów na skórze piersi. Po 7 dniach od nałożenia plaster należy zdjąć i przykleić nowy. W ciągu miesiąca stosuje się 3 plastry po czym następuje 7 dni przerwy. 

3) Krążek antykoncepcyjny - to nowoczesna metoda kontroli urodzeń. Dzięki zastosowaniu kopolimeru octanu etylenowinylowego, pierścienie te są elastyczne i wygodne w użyciu, a zawarte w nich hormony - etonogestrel i etynyloestradiol - są uwalniane stopniowo przez okres trzech tygodni. Głównym mechanizmem działania jest hamowanie owulacji. Łatwość aplikacji pozwala na samodzielne umieszczenie krążka w pochwie. Założony pierścień powinien znajdować się w pochwie 3 tygodnie. Po tym czasie należy zrobić 7 dni przerwy. 

4) Spirala domaciczna - wkładka w kształcie litery T zawierająca lewonorgestrel. Umieszczana w macicy w warunkach aseptycznych przez lekarza ginekologa. Najbardziej optymalnym czasem do założenia spirali jest koniec krwawienia miesiączkowego gdy kanał szyjki macicy jest fizjologicznie poszerzony. Jest to metoda wysoce skuteczna i długotrwała - może nieprzerwanie znajdować się w macicy 3,5 roku lub nawet 6 lat. Wkładki z lewonorgestrelem znajdują również zastosowanie w leczeniu zbyt obfitych krwawień menstruacyjnych. Zabieg założenia i usunięcia spirali może być refundowany przez NFZ.

5) Tabletka "dzień po" - forma antykoncepcji tzw. awaryjnej. Zapobiega zapłodnieniu komórki jajowej i zagnieżdżeniu zarodka w macicy. Przeznaczona jest do stosowania w sytuacjach nagłych jak w przypadku stosunku bez zabezpieczenia lub gdy inna forma zabezpieczenia zawiodła. Tabletkę powinno się przyjąć maksymalnie do 120 godzin od stosunku. Jej skuteczność zależy od czasu jaki upłynął od stosunku do jej przyjęcia. 

Niehormonalne rodzaje antykoncepcji

Antykoncepcja niehormonalna to metody zapobiegania ciąży bez zastosowania hormonów. Ten rodzaj kontroli urodzeń dedykowany jest przede wszystkim kobietom, które przez wzgląd na przeciwwskazania medyczne nie mogą stosować preparatów hormonalnych. Skuteczność antykoncepcji niehormonalnej zależy od wybranej formy. Warto podkreślić korzyści płynące z jej stosowania, jak ochrona przed chorobami wenerycznymi w przypadku prezerwatyw, mniejsza ilość przeciwwskazań i możliwych działań niepożądanych niż w przypadku antykoncepcji hormonalnej.

W większości przypadków mamy do czynienia z antykoncepcją mechaniczną, inaczej barierową. Jak sama nazwa wskazuje ma ona za zadanie stworzyć nieprzenikalną barierę i uniemożliwić dotarcie plemników do komórki jajowej.

Najbardziej popularną metodą tego typu jest stosowanie prezerwatyw męskich. Prezerwatywy te wytwarza się z lateksu, poliuretanu lub poliizoprenu. Użytkowana prawidłowo daje skuteczność antykoncepcji na poziomie 98%. Za jej stosowaniem przemawia również ochrona obojga partnerów przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Ponadto nie wywiera ona żadnego wpływu na gospodarkę hormonalną, zatem nie ma obaw o zwiększenie ryzyka zakrzepicy czy zaburzenia cyklu. Dzięki temu w każdym momencie można podjąć starania o dziecko, bez okresu oczekiwania na powrót owulacji. 

Warto w tym miejscu wspomnieć o prezerwatywie dla kobiet. Posiada unikalny kształt zaprojektowany by dopasować się do kobiecej anatomii. Wykonana jest z elastycznych materiałów takich jak nitryl czy lateks, stanowi skuteczną barierę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV. Można ją założyć do 8 godzin przed aktywnością seksualną. Jest to produkt jednorazowy.

Drugą metodą barierową często wybieraną przez kobiety jest wkładka domaciczna miedziana. Cechuje się bardzo wysoką skutecznością (>99%), przystępną ceną i długotrwałym efektem działania (w zależności od producenta wkładkę można stosować od 5 do 10 lat). 
Jony miedzi uwalniane do macicy wywołują kontrolowany miejscowy stan zapalny. Dochodzi do pogrubienia błony śluzowej, zagęszczenia śluz szyjkowego. Dodatkowo jony miedzi zmniejszają ruchliwość i żywotność plemników.

Do rzadziej stosowanych metod barierowych należą:

• Diafragma - wykonana z silikonu lub lateksu błona wielokrotnego użytku, zakładana bezpośrednio przed stosunkiem. Prawidłowo założona pokrywa całą szyjkę macicy utrudniając dostęp plemnikom do macicy. Po stosunku powinna pozostać w kanale rodnym jeszcze przez co najmniej 6 godzin, jednak nie dłużej niż 24 godziny od aplikacji. Nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.
• Kapturek naszyjkowy - kształt i mechanizm działania jest analogiczny do diafragmy, jednak kapturek można założyć już na 42 godziny przed stosunkiem. Nie stanowi ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.
• Gąbka antykoncepcyjna jest rodzajem wkładki, która właściwie założona powinna zasłaniać szyjkę macicy. W zależności od rodzaju może zapewniać ochronę przez 12 lub 24 godziny użytkowania. Gąbki nie powinno się usuwać przez minimum 6 godzin po stosunku.

Do niehormonalnych metod antykoncepcji zalicza się metody chemiczne. Preparaty należące do tej grupy zawierają w składzie środki plemnikobójcze (spermicydy). Mechanizm działania środków plemnikobójczych polega na uszkodzeniu błony komórkowej plemników i ich unieczynnieniu. Spermicydy występują w różnych postaciach np. globulek dopochwowych, żeli, pianek.

Najczęściej stosowaną postacią są globulki antykoncepcyjne. Globulkę stosuje się każdorazowo przed stosunkiem, umieszczając ją głęboko w pochwie na 15 minut przed stosunkiem. Zaletą ich używania jest niski koszt, łatwość użycia i brak wpływu na układ hormonalny. Należy jednak podkreślić, iż nie dają one żadnej ochrony przed chorobami wenerycznymi, a ich skuteczność antykoncepcyjna jest niższa w porównaniu do opisanych wcześniej metod.

Formą mechanicznego uniemożliwienia zapłodnienia jest wazektomia. Jest to zabieg chirurgiczny wykonywany u mężczyzn, polegający na podcięciu i podwiązaniu nasieniowodów. Skuteczność tej metody sięga 99,9%. Wbrew powszechnej opinii, jest to zabieg odwracalny. Należy jednak pamiętać, iż powodzenie zabiegu przywrócenia ciągłości nasieniowodów (rewazektomia) nie daje pełnej gwarancji odzyskania płodności. Ta forma antykoncepcji jest zatem polecana głównie mężczyznom już posiadającym dzieci lub obarczonych chorobami genetycznymi.

Antykoncepcja długoterminowa

Antykoncepcja długoterminowa to zbiór metod zapobiegania ciąży, które są odwracalne ale nie wymagają codziennego stosowania jak tabletki antykoncepcyjne czy każdorazowo przed stosunkiem jak w przypadku prezerwatyw i globulek dopochwowych. Czas trwania ciągłej ochrony przed zapłodnieniem waha się od 3 tygodni do 10 lat w zależności od wybranego rodzaju zabezpieczenia.

Do tego typu sposobów kontroli urodzeń zaliczamy wspomniane już:

• spirale (hormonalne, niehormonalne) - stosowane w sposób ciągły od 3 do 10 lat
• zastrzyki antykoncepcyjne - stosowane raz na 3 miesiące
• implanty antykoncepcyjne - stosowane w sposób ciągły od 6 miesięcy do 5 lat
• krążki dopochwowe - stosowane raz w miesiącu w sposób ciągły przez 3 tygodnie

Antykoncepcja naturalna

Wśród sposobów na uniknięcie nieplanowanej ciąży znajdują się również naturalne metody antykoncepcji. Wybierają je kobiety, które ze względów medycznych lub ideologicznych nie mogą stosować innych form zabezpieczenia.

Metody te polegają na okresowym unikaniu współżycia. Wstrzemięźliwość należy zachować w trakcie dni płodnych, kiedy istnieje najwyższe ryzyko zajścia w ciążę. Fizjologicznie w prawidłowo przebiegającym cyklu występują dwa okresy niepłodności - przed i poowulacyjny. Aby określić moment występowania dni najmniej i najbardziej płodnych ocenia się kilka parametrów m.in. dokonuje się regularnych pomiarów temperatury ciała, która różni się w zależności od etapu cyklu menstruacyjnego i/lub prowadzi obserwacją śluzu szyjkowego.

Wadą tych metod jest długi czasu abstynencji seksualnej oraz stosunkowo niska skuteczność w porównaniu do innych metod. 
Trzeba także pamiętać, iż w żaden sposób nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Do naturalnych metod antykoncepcji należą:

• metoda termiczna;
• metoda śluzowa (Billingsów);
• metoda Ogino-Knausa (kalendarzyk małżeński);
• metoda objawowo-termiczna (Rötzera);
• metoda wykorzystująca urządzenia pomocnicze w określaniu dni płodnych (kalkulatory cyklu, wspierane testami owulacyjnymi);
• stosunek przerywany.

Metoda termiczna polega na codziennym przeprowadzaniu regularnych pomiarów temperatury ciała. Rozpoczynając od końca menstruacji należy mierzyć temperaturę codziennie rano, jeszcze przed wstaniem z łóżka, korzystając z tego samego termometru i dokonując pomiaru w tych samych warunkach. Pomiar, powinien trwać minimum pięć minut. Pomiaru najlepiej dokonać w jamie ustnej, pochwie lub odbycie po co najmniej ośmiogodzinnym nocnym odpoczynku. Uzyskane wyniki należy zanotować na wykresie, uwzględniając wszelkie czynniki mogące wpłynąć na poranną temperaturę ciała. Skuteczność tej metody jest trudna do oceny i wymaga abstynencji przez większą część cyklu.

Metoda Billingsów opiera się na codziennej obserwacji zmian śluzu szyjkowego. Ocenie podlegają zmiany jakościowe (lepkość, konsystencja) i ilościowe śluzu w przedsionku pochwy. Obserwację należy rozpocząć tuż po zakończeniu krwawienia menstruacyjnego. Pora dnia kiedy dokonuje się oceny śluzu nie ma znaczenia. Ważne jednak aby obserwację prowadzić systematycznie każdego dnia o tej samej porze. Metoda stosowana precyzyjnie i dokładnie przy jednoczesnej prawidłowej analizie wyników odznacza się wysoką skutecznością.

Metoda Ogino-Knausa potocznie nazywana metodą kalendarzykową polega na kilkumiesięcznej (6-12 miesięcy) wstępnej analizie długości trwania cyklu. Następnie określa się początek dni płodnych odejmując 18 dni od najkrótszego zaobserwowanego cyklu. Koniec dni płodnych ustala się odejmując 11 dni od najdłuższego zaobserwowanego cyklu. Metoda ta jest najmniej skuteczna gdyż nawet stres czy podróż mogą mieć wpływ na rzeczywisty termin owulacji. Ponadto metoda ta sprawdzi się jedynie u kobiet z bardzo regularnym cyklem miesięcznym.

Metoda objawowo-termiczna (Rötzera) jest połączeniem powyższych metod. Uwzględnia analizę wahań temperatury ciała, zmian wyglądu i ilości śluzu szyjkowego, zmian zachodzących w szyjce macicy (rozwarcie, położenie), obserwację długości cyklu, a także innych czynników jak moment wystąpienia bolesności piersi czy bólu owulacyjnego w podbrzuszu. Jest to metoda dość skomplikowana, a jej skuteczność trudna do oceny.

Oceny dni płodnych i niepłodnych można dokonać również przy użyciu elektronicznych kalkulatorów cyklu. W pierwszej kolejności należy przeprowadzić obserwację czasu trwania kilku następujących po sobie cykli. Następnie zakres długości cyklu wprowadza się do kalkulatora, który wskaże dokładne dni, w jakie należy dokonać pomiarów stężeń LH i estrogenów za pomocą testów paskowych. Otrzymane wyniki wprowadza się do kalkulatora celem określenia dni niepłodnych. Jest to metoda dość kosztowna (wysoka cena urządzenia) przy niezbyt wysokiej skuteczności.

Większość badaczy i lekarzy uważa, iż nie powinno się traktować stosunku przerywanego jako formy antykoncepcji. Jest to metoda nieskuteczna, obarczona wysokim ryzykiem zajścia w ciążę ze względu m.in. na zawartość plemników w preejakulacie.

Skuteczność antykoncepcji

Oceny skuteczności antykoncepcyjnej danej metody dokonuje się za pomocą tzw. wskaźnika Pearla. Wskaźnik ten odnosi się do odsetka nieskuteczności zastosowanej antykoncepcji. Jest wynikiem analizy ile odnotowano ciąż u 100 kobiet, stosujących daną metodę przez rok. Wykorzystywany jest przede wszystkim w celach porównawczych, przy zestawieniu różnych metod zapobiegania ciąży. Im niższa jest wartość indeksu Pearla, tym wyższą skuteczność danej metody oznacza. Bywa on podawany w postaci zakresu. Z reguły wyższa wartość wynika z niesystematycznego lub nieprawidłowego zastosowania danej metody. Niższa zaś odwzorowuje przypadki, w których pacjentki stosowały antykoncepcję prawidłowo i regularnie.

WHO zaleca bardziej aktualne i uniwersalne metody oceny efektywności antykoncepcji, takie jak podawanie skuteczności antykoncepcji w procentach. Tak podana wartość odzwierciedla jaki procent kobiet stosujących daną metodę nie zajdzie w ciążę. 

Poniżej przedstawiono procentowe wartości skuteczności dla wybranych metod:

Na jaką antykoncepcję się zdecydować?

Idealna metoda antykoncepcji powinna cechować się 100% skutecznością i bezpieczeństwem stosowania. Nie powinna być obarczona ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych i mieć wpływu na libido. Po zakończeniu jej stosowania powinna powrócić prawidłowa płodność.

Każda ze znanych medycynie metod mniej lub bardziej odbiega od tego ideału.

Na decyzję o tym jaką metodę wybrać, która będzie najbardziej odpowiednia ma wpływ wiele czynników. Można tu wymienić m.in. wiek pacjentki, obciążenia genetyczne, istniejące choroby przewlekłe, przyjmowanie leków, palenie tytoniu czy budowę anatomiczną narządów rodnych. 

Wybór sposobu zabezpieczenia przed niechcianą ciążą powinien być indywidualnie dostosowany do potrzeb kobiety. Dlatego też powinien być poprzedzony skrupulatnym wywiadem i badaniem przez lekarza ginekologa. Lekarz może wykonać USG i zlecić dodatkowo badania krwi. Dopiero po uzyskaniu pełnego obrazu stanu zdrowia pacjentki można podjąć decyzję o doborze najwłaściwszej metody antykoncepcji.

W świetle najnowszych wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, zaleca się, aby młodzież i kobiety w wieku rozrodczym stosowały podwójną metodę antykoncepcji. Obejmuje to jednoczesne używanie prezerwatyw, które zapewniają ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, oraz metod antykoncepcyjnych, takich jak hormonalne środki antykoncepcyjne, by skutecznie obniżyć ryzyko niechcianej ciąży.

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

E-recepta online

Lekarz rodzinny

Lekarz ginekolog

Tabletki antykoncepcyjne: konsultacja z e-receptą

Tabletka dzień po: konsultacja z e-receptą

Udostępnij

Do znajomych

Tweetnij

Wyślij link