Układ immunologiczny: budowa i funkcje układu odpornościowego. Dlaczego warto o niego dbać?
Autor: Marta Roszkowska (artykuł konsultowany z drem Mateuszem Puckiem)
Bez odpowiedniej odporności organizm człowieka nie miałby szans na prawidłowe funkcjonowanie i rozwój.
Temat układu odpornościowego pojawia się podczas pierwszych jesiennych przeziębień, kiedy pojawiają się alergie lub kiedy na horyzoncie pojawiają się poważniejsze choroby.
Aby lepiej zrozumieć, dlaczego jedne osoby są bardziej podatne na infekcje, a inne nie chorują nawet po kąpieli w morzu w środku zimy, warto przyjrzeć się temu jak zbudowany jest układ immunologiczny człowieka i jakie spełnia funkcje.
Czym są narządy, a czym komórki układu odpornościowego i w jaki sposób zapewniają nam ciągłą ochronę.
O co warto zadbać, aby system odpornościowy nie ulegał osłabieniu, a jak wzmocnić ten, który nie działa sprawnie?
Spis treści:
Czym jest układ odpornościowy?
Rodzaje systemów odpornościowych
Budowa układu odpornościowego
Funkcje układu odpornościowego
Osłabiony układ immunologiczny
Jak wzmocnić układ odpornościowy?
Co to jest układ immunologiczny i od kiedy zapewnia nam odporność?
Zaraz po przyjściu na świat jesteśmy narażeni na mnóstwo zagrożeń ze strony przeróżnych czynników zewnętrznych wywołujących choroby i uszkodzenia organizmu.
Każdego człowieka atakują wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty, białka obce, jak również różnego rodzaju toksyny czy zanieczyszczenia.
Co sprawia, że mimo wszystko potrafimy przetrwać?
Za skuteczną ochronę naszego organizmu już od pierwszych dni życia odpowiada układ immunologiczny, zwany układem odpornościowym, czyli najbardziej zdywersyfikowania i zorganizowana armia świata, która potrafi walczyć jednocześnie na wielu liniach frontu.
Chociaż pierwsze komórki systemu odpornościowego pojawiają się już na poziomie życia płodowego, około 14. tygodnia ciąży, to pierwotną barierę obronną zapewniają nam przeciwciała dostarczane wraz z krwią i mlekiem matki.
Karmienie piersią nie tylko zapewnia niemowlakowi odpowiednią dawkę ochronnych substancji czynnych, ale również stymuluje rozwój jego mechanizmów odpornościowych.
Jest to niezwykle ważne, gdyż pula przeciwciał otrzymanych od matki w końcu się wyczerpuje i nadchodzi czas samodzielnego radzenia sobie na polu bitwy.
Praca nad zbudowaniem własnej odporności trwa przez cały okres dojrzewania. W dużej mierze polega na chorowaniu i wytwarzaniu komórek pamięci immunologicznej.
Nieocenionym wsparciem dla organizmu są w tym czasie również szczepienia ochronne.
Jak działa ten skomplikowany mechanizm?
Rodzaje systemów odpornościowych, czyli różne linie frontu
Wiesz już, że rodzimy się z pewną ilością komórek układu immunologicznego, która z biegiem lat nabiera doświadczenia i szkoli się na wykwalifikowanych żołnierzy stojących na straży naszego zdrowia i życia.
Ale odporność nie zależy jedynie od poziomu wyspecjalizowania konkretnych komórek. Związana jest ze specyficzną budową ludzkiego organizmu. Co więcej, złożoność układu odpornościowego pozwala na wykorzystywanie zróżnicowanych linii obrony.
Między innymi dzięki temu, w momencie, gdy pierwsze bariery ochronne zostaną sforsowane przez zarazki, do defensywy mogą wkroczyć kolejne.
Już samo to dzieli układ immunologiczny na dwa systemy:
- odporność wrodzoną, zwaną również nieswoistą, dziedziczną, czy naturalną,
- oraz odporność nabytą, określaną analogicznie swoistą.
Odporność nieswoista to ta, w którą jesteśmy wyposażeni od początku życia. Tworzy ona pierwszą linię obrony, która zapobiega wnikaniu do organizmu szkodliwych czynników opierając się zaporach fizycznych, chemicznych i komórkowych.
Co to oznacza?
Pierwszą przeszkodą, jaką na swojej drodze napotykają drobnoustroje i inne czynniki chorobotwórcze, są bariery fizyczne, które tworzą rodzaj ochrony mechanicznej. Należą do nich przede wszystkim skóra oraz błony śluzowe przewodu pokarmowego, układu oddechowego czy moczowo-płciowego.
Jeśli podczas zetknięcia z patogenami reagujesz kaszlem, kichaniem, wymiotami, biegunką, łzawieniem czy stanem zapalnych w obrębie uszkodzonej tkanki, to oznacza, że uruchomiły się w organizmie naturalne odruchy obronne.
Chociaż nie należą do najprzyjemniejszych, to zwyczajnie próbują pozbyć się z ciała niechcianych gości.
Granice fizyczne wspierane są przez bariery chemiczne, czyli różnego rodzaju wydzieliny, takie jak pot, łój, kwas solny w żołądku czy obecne w składzie śliny i łez substancje zwalczające chorobotwórcze mikroorganizmy.
Na przykład wydzielany przez komórki ścian żołądka kwas solny tworzy środowisko, w którym mają ginąć groźne bakterie przedostające się do układu pokarmowego wraz z pożywieniem.
Jeśli jednak patogeny zdołają sforsować te zabezpieczenia, do akcji wkraczają specjalne komórki obronne, które tworzą barierę komórkową.
Są wśród nich białe krwinki (leukocyty), dzięki którym możesz przykładowo odczuć podwyższenie temperatury ciała, co w pierwszej kolejności ma stworzyć nieprzyjazne warunki dla rozwoju infekcji.
Nieswoistość tego typu odporności oznacza, że nie jest ona skierowana przeciwko konkretnym antygenom, czyli substancjom, które wprowadzone do organizmu wywołują reakcję immunologiczną.
Tym samym, uruchomienie pierwszej linii obrony organizmu nie wymaga wcześniejszego kontaktu z czynnikiem chorobotwórczym.
Inaczej sytuacja wygląda w przypadku odporności swoistej. Aby mogła ona zostać wytworzona, musi dojść do uprzedniego zetknięcia się ze wspomnianym antygenem, czy to na skutek zachorowania, czy poprzez szczepienie.
Konieczna jest w tym przypadku odpowiednia mobilizacja układu odpornościowego, która polega na rozpoznawaniu i unieszkodliwianiu konkretnych drobnoustrojów. Wytwarza się wówczas pamięć immunologiczna, która może pozostać w ludzkim orgazmie na lata, a nawet na całe życie.
Możesz się jeszcze spotkać z innym podziałem systemu odpornościowego. Mowa tutaj o odporności czynnej i biernej.
Odporność czynna to nic innego jak proces wytworzenia przeciwciał i komórek pamięci:
- w sposób naturalny, czy w wyniku infekcji – mamy wówczas do czynienia z odpornością czynną naturalną,
- oraz po podaniu szczepionki zawierającej osłabione lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze – mówi się o niej „sztuczna odporność czynna”.
Do uzyskania odporności biernej potrzebujemy z kolei gotowych przeciwciał dostarczonych do organizmu z zewnątrz, na przykład poprzez podanie surowicy. Tą drogą nabywa się sztucznej odporności biernej.
Naturalna odporność bierna wytwarzana jest już w łonie matki, a przeciwciała pochodzą z jej układu odpornościowego. Początkowo przekazywane są przez łożysko, a po narodzinach dziecko otrzymuje je wraz z mlekiem podczas karmienia piersią.
Co dokładnie wchodzi w skład całego systemu odpornościowego?
Budowa układu odpornościowego, czyli co wchodzi w jego skład
Jak można się domyślić układ immunologiczny człowieka jest dość skomplikowaną konstrukcją, działającą w złożonym systemie zależności.
Ale jeśli odłożyć na bok nazbyt zawiłe naukowe słownictwo, to nie tylko można zrozumieć jego działanie, ale nawet wypada. I nie jest to jedynie temat, który pozwala na bardziej inteligentne rozmowy w towarzystwie, a wiedza niezbędna do dbania o własne zdrowie.
Pewne elementy budowy układu odpornościowego pojawiły się już przy okazji opisywania dwóch rodzajów odporności – swoistej i nieswoistej.
Warto przyjąć to za punkt wyjścia i z jednej strony przypomnieć co wchodzi w skład naturalnych części systemu odpornościowego oraz rozszerzyć tę wiedzę o resztę kluczowych części.
Układ odpornościowy człowieka tworzą:
- skóra i błony śluzowe,
- enzymy i substancje zwalczające patogeny, w tym kwas żołądkowy, składniki śliny i łez, pot, łój, proteazy czy związki obecne w wydzielinie pochwy, stwarzające odpowiednie pH,
- komórki obronne i ich produkty, tworzące specjalną barierę, w tym m.in. limfocyty, fagocyty, czy cytokiny,
- narządy układu immunologicznego, takie jak grasica, szpik kostny, śledziona, węzły chłonne, migdałki, kępki limfatyczne Peyera, naczynia chłonne, GALT (tkanka limfatyczna śluzówki jelita cienkiego), pierścień Waldeyera czy wyrostek robaczkowy,
- białka i enzymy tworzące tzw. układ dopełniacza (komplementu).
Elementy ludzkiego układu odpornościowego rozmieszczone są w całym ciele. Te, które są siedliskiem kluczowych obrońców, czyli białych krwinek zwanych limfocytami, zwane są narządami limfatycznymi.
Warto przy tym wiedzieć, czym są:
- grasica – czyli niewielki narząd położony za mostkiem, w którym dojrzewają limfocyty T (komórki T);
- szpik kostny – to miękka i silnie ukrwiona tkanka znajdująca się wewnątrz jam szpikowych kości. To tu powstają wszelkie elementy morfotyczne krwi, w tym istotne z punktu widzenia odporności białe krwinki;
- śledziona – największy narząd limfatyczny zlokalizowany po prawej stronie górnej części jamy brzusznej. Jej głównym zadaniem jest wytwarzanie przeciwciał, które mają zdolność do walki z antygenami;
- węzły chłonne - to niewielkie, licznie występujące struktury rozmieszczone wzdłuż przebiegu naczyń limfatycznych. Tworzą one swoiste grupy, m.in. na szyi, pachach, brzuchu czy w obrębie pachwin, a ich najważniejszą rolą jest filtracja limfy oraz udział w wytwarzaniu przeciwciał;
- naczynia limfatyczne (chłonne) – transportują chłonkę, mają cienkie ściany i zastawki, a tworząc układ otwarty sprawiają, że elementy limfy mogą przenikać do układu krwionośnego;
- limfa (chłonka) – płyn tkankowy powstający w wyniku przesączania się składników osocza krwi z naczyń do przestrzeni między komórkami ciała;
- skupienia tkanki limfatycznej – obecne w wielu miejscach organizmu, m.in. w drogach oddechowych czy przewodzie pokarmowym, tworzące swego rodzaju bramy wejściowe do organizmu. Obejmują one również migdałki i wyrostek robaczkowy;
- komórki i cząsteczki układu odpornościowego, w tym przede wszystkim białe krwinki rozwijające sią do makrofagów i limfocytów, potrafiących wytwarzać przeciwciała, czyli białka mające zdolność do rozpoznawania antygenów. Do grupy tej zaliczają się również cytokiny, czyli rodzaj chemicznych posłańców, czy fagocyty, które potrafią pożreć i strawić mikroby oraz inne obce cząsteczki;
- białka należące do układu dopełniacza, które wspomagają przeciwciała w niszczeniu drobnoustrojów.
Nie sposób chociażby w cząstkowy sposób nie rozwinąć tematu samych komórek układu odpornościowego, do których należą nie tylko limfocyty, ale wspomniane wyżej komórki żerne oraz takie zdolne do fagocytowania, czyli zjadania innych komórek.
Do głównych rodzajów limfocytów należą limfocyty B i T. Zadaniem sekcji B jest wydzielanie przeciwciał, które wyłapują krążące we krwi antygeny. Nie posiadają one jednak zdolności wnikania do samych komórek.
Za atakowanie komórek docelowych zakażonych przez patogeny lub komórki nowotworowe odpowiadają limfocyty T i inne komórki odpornościowe.
Jak wygląda praca komórek odpornościowych?
Wśród szerokiego arsenału komórek odpornościowych, poszczególne z nich mają swoje określone zadania. Podczas gdy niektóre są gotowe do wyłapywania obcych najeźdźców, inne dopiero przechodzą odpowiednie szkolenia.
Komórki odpornościowe potrafią się między sobą komunikować poprzez bezpośredni kontakt fizyczny lub przez uwalnianie chemicznych posłańców czyli przekaźników.
Układ odpornościowy cały czas się uczy, zapamiętuje i gromadzi niewielkie ilości komórek gotowych do walki z milionami możliwych przeciwników. Gdy jeden z nich pojawi się w organizmie, konkretna grupa odpowiednich komórek rozmnaża się do rozmiarów pokaźnej armii.
Gdy wspomniana armia zakończy swoją misję, część komórek zniknie, a garstka wróci na posterunek, aby móc chronić organizm przed ewentualnymi przyszłymi atakami.
Funkcje układu odpornościowego, czyli ochrona i integralność
Kluczowa funkcja układu odpornościowego jest od samego początku oczywista i wynika chociażby z samej jego nazwy. Jednak czy układ immunologiczny broni nas jedynie przed infekcjami?
Jego głównym zadaniem jest ochrona przez czynnikami biologicznymi, czyli bakteriami, wirusami i grzybami, które przyczyniają się do rozwoju szeregu chorób.
Ale system odpornościowy stanowi również barierę przed szkodliwymi substancjami chemicznymi oraz uszkodzeniami fizycznymi.
Co więcej, należy on do tzw. systemów integracyjnych, co oznacza, że dba o spójność całego ustroju w ludzkim organizmie. Jest to możliwe dzięki posiadaniu zdolności odróżniania tkanek i struktur własnych od obcych.
Jednak w przypadku różnego rodzaju zaburzeń układu odpornościowego, może dojść do sytuacji, gdy układ immunologiczny traktuje własne komórki jako wrogie. Może to prowadzić do chorób autoimmunologicznych, w tym do wszelkiego rodzaju alergii.
Co może oznaczać i jak rozpoznać osłabiony układ immunologiczny?
Pełną sprawność układ odpornościowy uzyskuje po okresie dojrzewania, mniej więcej po osiągnięciu pełnoletniości. Niestety, wraz z wiekiem organizm stopniowo zmniejsza swoje możliwości obronne, zwłaszcza w okresie menopauzy i andropauzy, jednak ich całkowicie nie traci i ma szansę je wspierać.
Bywa jednak i tak, że słaby układ immunologiczny jest cechą wrodzoną.
Pierwotne niedobory odporności (wrodzone niedobory odporności) należą do grupy chorób uwarunkowanych genetycznie i charakteryzują się upośledzeniem jednego lub kilku mechanizmów swoistej lub nieswoistej odporności.
Skutkuje to zwiększoną podatnością na rozwój różnorakich infekcji. Skłonność ta występuje przez całe życie i nigdy nie ustępuje całkowicie.
Jednak w większości przypadków mamy do czynienia z wtórnymi niedoborami odporności. Oznacza to, że na obniżenie odporności organizmu wpływ mają konkretne czynniki, z którymi możemy sobie poradzić na różne sposoby.
Co może prowadzić do osłabienia układu immunologicznego?
Nie będzie błędem stwierdzenie, że głównymi wrogami odporności jesteśmy my sami. Osłabiamy swój system odpornościowy poprzez niezdrowy tryb życia, a przede wszystkim przez:
- nieodpowiednio zbilansowaną i niezdrową dietę,
- życie w ciągłym stresie,
- brak aktywności fizycznej,
- przepracowanie i ciągłe zmęczenie,
- brak wystarczająco długiego i zdrowego snu,
- nadużywanie leków, w tym antybiotyków,
- bagatelizowanie różnego rodzaju infekcji,
- spożywanie nadmiernych ilości alkoholu, zażywanie narkotyków czy palenie tytoniu.
Negatywny wpływ na układ odpornościowy ma również coraz większe zanieczyszczenie środowiska naturalnego, w tym smog.
Jak rozpoznać osłabienie układu odpornościowego? Do charakterystycznych objawów należą:
- zwiększona podatność na infekcje o zróżnicowanym podłożu, czyli nie chodzi jedynie o przeziębienia, ale również o zakażenia dróg moczowo-płciowych i inne,
- częste nawroty chorób lub stany przewlekłe,
- uczucie permanentnego zmęczenia,
- problemy skórne i choroby dermatologiczne,
- obniżenie sprawności seksualnej (kłopoty z erekcją, spadek libido czy potencji seksualnej)
- trudniejsze gojenie się ran,
- pojawianie się nowych alergii lub/i wzmacnianie już istniejących,
- pogorszenie się kondycji włosów i paznokci,
- zaburzenia koncentracji i pamięci,
- osłabienie nastroju, brak energii i ogólne złe samopoczucie.
Osłabienie organizmu może powodować pojawienie się chorób oportunistycznych, czyli takich, które atakują w momencie, gdy układ odpornościowy nie działa w pełni sprawnie.
Można wymienić wśród nich różnego rodzaju choroby grzybiczne (np. grzybicę pochwy lub jamy ustnej).
Jak wzmocnić układ immunologiczny? Garść sprawdzonych sposobów
Z większością nabytych stanów niedoboru odporności można sobie poradzić przez zdrowy tryb życia, a w pierwszej kolejności poprzez odpowiednią dietę.
Składniki zawarte we właściwie skomponowanym pożywieniu wspierają odnowę tkanek i dostarczają substancji potrzebnych do walki z patogenami.
Najprostszym sposobem na wzmocnienia układu immunologicznego jest więc wyrzucenie ze swojego jadłospisu przetworzonego jedzenia, gotowych dań, nadmiaru cukru i złego tłuszczu, na rzecz diety bogatej w warzywa, owoce, tłuste ryby, zdrowe oleje, orzechy czy rośliny strączkowe.
Nie ma rzecz jasna uniwersalnej diety dla wszystkich, gdyż trzeba ją dopasować chociażby do wieku i kondycji konkretnej jednostki.
Chodzi tu przede wszystkim o dostarczenie organizmowi odpowiednich dawek witamin i składników mineralnych, a wyeliminowanie szkodliwych substancji i toksyn.
Warto również powtórzyć, że układ immunologiczny nie przepada za dużymi dawkami alkoholu i nie akceptuje papierosów czy narkotyków.
Nieco upraszczając, można sobie wyobrazić swoje zdolności do walki, czy dłuższego biegu, po drinkach czy wypaleniu paczki papierosów. Podobnie czuje się wtedy Twój układ odpornościowy.
A jak już mowa o bieganiu, to warto rzecz jasna wstać sprzed biurka, czy podnieść się z kanapy i poświęcić chwilę czasu na jakąkolwiek aktywność fizyczną, a układ odpornościowy z pewnością to doceni.
Warto również pamiętać o tym, że istotnym wsparciem układu immunologicznego są szczepionki. Nie tylko te obowiązkowe i zalecane w dzieciństwie i okresie dojrzewania, ale również takie, po które można sięgnąć w dorosłym życiu.
W zależności od stopnia nadwyrężenia układu immunologicznego można również sięgnąć po odpowiednie zioła, probiotyki, prebiotyki, czy suplementy diety wzmacniające odporność. Zanim jednak zaczniesz łykać tabletki, czy pić ziołowe herbatki, warto skonsultować się ze specjalistą.
W gestii lekarza leży ocena kondycji układu odpornościowego, odpowiednia diagnoza i zalecenie ewentualnego leczenia. Jeśli pojawi się taka konieczność, internista lub immunolog, mogą zlecić bardziej szczegółowe badania, polegające w pierwszej kolejności na badaniu krwi.
Jeśli więc zauważysz u siebie jakiekolwiek symptomy spadku odporności, to w pierwszej kolejności po prostu o siebie zadbaj, a w razie jakichkolwiek wątpliwości – umów się na wizytę lekarską.
Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.
Bibliografia do artykułu
- Jakub Gołąb, Marek Jakóbisiak, Witold Lasek, Tomasz Stokłosa: Immunologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 6. ISBN 978-83-01-15154-6.
- Adam Bochenek, Michał Reicher, Anatomia człowieka. Tom III. Układ naczyniowy, wyd. IX, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2018, s. 433–444, ISBN 978-83-200-3257-4.
- Kazimierz Ostrowski, Wojciech Bem: Histologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1995, s. 498–506. ISBN 83-200-1869-2.
Podobne artykuły
