Ośrodkowy układ nerwowy – Twoje wewnętrzne centrum dowodzenia
Autor: Aleksandra Zabiełło / artykuł konsultowany z dr Agnieszką Dobkowską
Ludzki organizm jest na tyle skomplikowany, że trudno sobie wyobrazić, aby mogło w nim zabraknąć „bazy / centrum” odpowiedzialnej za koordynację i nadzór wszystkich czynności. Właśnie taką funkcję pełni ośrodkowy układ nerwowy (OUN).
Jak zbudowany jest OUN, w jaki sposób może sterować pracą pozostałych narządów i co dzieje się, gdy przestaje działać prawidłowo?
Budowa ośrodkowego układu nerwowego - 100 miliardów neuronów w mózgu
Ośrodkowy układ nerwowy (nazywany także centralnym układem nerwowym, CUN) jest najważniejszym elementem układu nerwowego człowieka.
To właśnie tutaj powstają emocje oraz wszystkie czynności umysłowe, takie jak pamięć, uczenie się czy kojarzenie.
Można więc śmiało powiedzieć, że OUN decyduje o tym, że stanowimy naczelny gatunek w świecie przyrody.
Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia oraz rdzenia kręgowego.
Ze względu na swoją kluczową rolę w organizmie, elementy wchodzące w skład OUN muszą być dobrze zabezpieczone.
Obie struktury OUN są otoczone tzw. oponami, czyli błonami zbudowanymi z tkanki łącznej.
Dodatkowo mózgowie jest chronione przez kości czaszki, natomiast rdzeń kręgowy – przez kręgosłup.
Wewnątrz OUN jest zbudowany z istoty szarej (ciała komórek nerwowych), istoty białej (włókna komórek nerwowych) oraz komórek glejowych.
Budowa i funkcje mózgowia
Mózgowie składa się z:
- Mózgu – największa część mózgowia utworzona z dwóch półkul (lewej i prawej), które są ze sobą połączone tzw. spoidłem wielkim (ciałem modzelowatym)
- Móżdżku – umiejscowiony w tylnej części czaszki
- Pnia mózgu – znajdującego się w podstawie czaszki
U każdego człowieka mózg może przybrać różną masę oraz wielkość.
Przyjmuje się, że ludzki mózg waży do 1,5 kg, stanowiąc tym samym ok. 2 proc. masy ciała.
Chociaż potocznie mówi się, że mózgi mężczyzn są większe niż mózgi kobiet, co miałoby przekładać się na wyższą inteligencję panów, w praktyce kwestia ta jest dużo bardziej skomplikowana.
Przede wszystkim warto mieć na uwadze, że rozmiar poszczególnych struktur OUN nie jest związany z poziomem IQ, a statystyczny mózg męski jest większy z racji tego, iż… mężczyźni po prostu więcej ważą.
Mózg jest organem niezwykle złożonym, co odzwierciedla mnogość pełnionych przez niego funkcji.
Z zewnątrz mózg jest pokryty korą zbudowaną z istoty szarej.
Powierzchnia kory mózgowej wynosi od 0,2 do 0,25 m kw.!
Jak to możliwe?
Kora jest bardzo mocno pofałdowana, a zarazem cienka.
Jej grubość to 2-4 mm.
To właśnie dzięki temu ma ona tak dużą powierzchnię.
Korę mózgową dzieli się na cztery parzyście ułożone płaty.
Płat czołowy
Często mówi się, że to właśnie płat czołowy odpowiada za funkcje typowo ludzkie i wyróżnia homo sapiens spośród innych gatunków.
Przednia część kory mózgowej odpowiada za wyższe procesy myślowe:
- planowanie,
- podejmowanie decyzji,
- inicjowanie działania,
- analizę informacji,
- pamięć roboczą,
- koncentrację,
- umiejętność rozpoznawania uczuć innych,
- procesy uwagowe oraz poznawcze.
Płat ciemieniowy
W górnej części mózgu, za płatami czołowymi, znajdują się płaty ciemieniowe.
Odpowiadają w głównej mierze za umiejętności przestrzenne, tj. zdolność do odnajdywania obiektów w przestrzeni, ale też lokalizację części ciała w odpowiedzi na dotyk.
Ta część kory mózgowej bierze także czynny udział w procesach związanych z abstrakcyjnym myśleniem i rozumieniem języka symbolicznego.
Płaty ciemieniowe pełnią również funkcję integrującą ośrodków ruchu i wzroku oraz czucia i wzroku.
Płat skroniowy
Płaty skroniowe położone są w bocznych częściach mózgowia, nad uszami.
Odpowiadają m.in. za: przetwarzanie bodźców słuchowych, dzięki czemu możemy słyszeć i rozpoznawać dźwięki.
Boczna część kory jest również odpowiedzialna za produkcję i rozumienie mowy.
Płat potyliczny
Za płatem ciemieniowym, w tylnej części mózgu, umiejscowione są najmniejsze płaty potyliczne.
Do ich zadań należy większość funkcji związanych z widzeniem, tj. pamięć wzrokowa, umiejętność rozpoznawania kolorów, głębi, kształtów i ruchu, czytanie, skojarzenia wzrokowe i lokalizowanie obiektów.
W związku z tym, że każdy obszar kory mózgowej odpowiada za nieco inny obszar, uszkodzenie poszczególnych płatów daje zróżnicowane objawy ściśle skorelowane z ich funkcją.
Na przykład udar mózgu w obszarze części potylicznej może powodować późniejsze zaburzenia widzenia lub trudności w rozpoznawaniu kolorów.
Zmiana zachowania, problemy z koncentracją oraz nadmierna agresja mogą być jednym z objawów guza w okolicy czołowej.
Ciekawostką są z pewnością operacje neurochirurgiczne niektórych nowotworów mózgu przeprowadzane z tzw. śródoperacyjnym wybudzeniem.
W trakcie zabiegu pacjent najpierw otrzymuje narkozę, a po pewnym czasie zostaje wybudzony.
W jakim celu?
Lekarze chcą mieć pewność, że usuwają jedynie guza, nie uszkadzając jednocześnie przyległych obszarów kory odpowiedzialnych np. za wytwarzanie mowy lub jej rozumienie.
Kolejną strukturą wchodzącą w skład mózgowia jest móżdżek.
Położony w tylnym dole czaszki odpowiada przede wszystkim za utrzymanie równowagi oraz napięcie mięśniowe.
Móżdżek, podobnie jak „duży mózg” dzieli się na dwie półkule. pomiędzy którymi znajduje się tzw. robak móżdżku.
Z zewnątrz móżdżek pokryty jest korą zbudowaną z istoty szarej oraz podzielony na płaty:
- przedni,
- tylny,
- kłaczkowo-grudkowy.
Obustronna komunikacja móżdżku z pozostałymi strukturami OUN odbywa się poprzez tzw. konary.
Większość funkcji móżdżku skupia się wokół odbierania, koordynacji i analizy informacji z ciała związanych z ruchem.
Móżdżek przyjmuje sygnały m.in. z mięśni, skóry oraz rdzenia kręgowego, a następnie przekłada je na konkretne czynności i procesy.
Do zadań móżdżku należy m.in.:
- zapewnienie koordynacji ruchowej,
- odbieranie sygnałów na temat położenia ciała w przestrzeni, dzięki czemu pomaga zachować ciału równowagę,
- kontrola ruchów gałek ocznych,
- kontrola złożonych, zaplanowanych oraz precyzyjnych ruchów ciała, przez co możliwe jest zdobywanie nowych umiejętności (np. jazda samochodem, granie na instrumentach),
- zapewnienie równowagi ciała, płynności i naprzemienności ruchów.
Uszkodzenia w obrębie móżdżku przekładają się bezpośrednio na:
- problemy z poruszaniem,
- drżenia mięśni lub gałek ocznych,
- trudności z wypowiadaniem słów,
- brak koordynacji ruchowej.
Ostatnim elementem mózgowia jest pień mózgu.
Jest on zbudowany ze:
- śródmózgowia – odpowiedzialnego za koordynację odruchów związanych ze słuchem oraz wzrokiem (np. rozszerzanie/zwężanie źrenic)
- mostu – do jego zadań należy zawiadywanie komunikacją pomiędzy korą mózgową a móżdżkiem oraz nadzorowanie wielu czynności ruchowych
- rdzenia przedłużonego, którego rolą jest kontrolowanie podstawowych funkcji życiowych, takich jak oddychanie czy krążenie krwi
W związku z tym, że pień mózgu łączy się bezpośrednio z rdzeniem kręgowym, a dodatkowo jest połączony z pozostałymi strukturami OUN, to właśnie w tym miejscu następuje wymiana większości informacji związanych z ruchem oraz odczuwaniem bodźców.
Uszkodzenie tej części mózgowia może prowadzić do poważnych zaburzeń funkcjonowania, a nawet utraty życia.
Warto w tym miejscu także wspomnieć o tzw. śmierci pnia mózgu.
Zjawisko to jest kryterium w ocenie śmierci mózgu oraz podstawą do odłączenia pacjenta od aparatury podtrzymującej funkcje życiowe.
Budowa i funkcje rdzenia kręgowego
Budowa ośrodkowego układu nerwowego może się wydawać dość skomplikowana, dlatego zróbmy małą powtórkę, w którym miejscu jesteśmy.
Wyszliśmy od najbardziej ogólnego podziału OUN na mózgowie oraz rdzeń kręgowy.
Wiedząc, co kryje się w mózgowiu (mózg, móżdżek, pień mózgu), możemy wziąć pod lupę rdzeń kręgowy.
Jest on położony jest w kanale kręgowym i otoczony kręgosłupem.
Struktura ma kształt spłaszczonego walca, średnicę ok. 25 cm i przebiega wzdłuż całych pleców.
U osoby dorosłej długość rdzenia kręgowego wynosi ok. 45 cm.
Rdzeń kręgowy łączy się z mózgowiem poprzez rdzeń przedłużony.
Wewnątrz rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej, natomiast po zewnętrznej stronie ułożone są włókna komórek nerwowych (istota biała).
W przekroju poprzecznym można również zaobserwować znajdujący się pośrodku rdzenia kręgowego kanał, którym przemieszcza się płyn mózgowo-rdzeniowy.
Rdzeń kręgowy dzieli się na 31 par odcinków, z którymi łączy się taka sama liczba nerwów rdzeniowych.
W skład rdzenia wchodzi więc:
- 8 par odcinków szyjnych,
- 12 par odcinków piersiowych,
- po 5 par odcinków lędźwiowych i krzyżowych,
- 1 para guziczna.
Oprócz kręgosłupa rdzeń kręgowy chronią trzy opony.
Rdzeń kręgowy umożliwia pełną komunikację OUN z pozostałymi strukturami organizmu.
Często rdzeń porównuje się do autostrady lub kabla nie tylko ze względu na jego podłużną budową, lecz rolę, jaką odgrywa w organizmie.
Za pomocą rdzenia kręgowego informacje z mózgu są wysyłane do wszystkich narządów ciała i odwrotnie – bodźce z otoczenia mogą być przetwarzane przez mózg.
Do najważniejszych zadań rdzenia kręgowego należy koordynacja ruchowych oraz czuciowych funkcji organizmu.
Dzięki niemu możemy swobodnie oddychać, jeść, poruszać się, ale też odczuwać ból i reagować na dotyk.
Jest więc niezbędny do utrzymania najważniejszych procesów życiowych.
Uszkodzenia rdzenia kręgowego mogą dawać różne objawy w zależności od tego, czy jest to uszkodzenie częściowe (pojedynczy odcinek) czy całkowite (cały rdzeń) oraz w którym miejscu doszło do urazu.
Najczęściej uszkodzenie tej części OUN następuje w wyniku wypadku komunikacyjnego, upadku z dużej wysokości lub na twardą powierzchnię (np. podczas skoku do wody „na główkę”).
Urazy rdzenia kręgowego prowadzą do:
- utraty czucia poniżej uszkodzonego odcinka,
- zaniku kontroli zwieraczy odbytu,
- problemów z oddawaniem moczu,
- porażenia mięśni i ich zwiotczenia,
- a nawet zaburzeń oddychania i niedowładów.
Im wyżej doszło do uszkodzenia, tym objawy są poważniejsze w skutkach.
Centralny układ nerwowy a pozostałe układy ludzkiego organizmu
W związku z tym, że ośrodkowy układ nerwowy zawiaduje pracą całego organizmu, trudno znaleźć strukturę, z którą nie byłby powiązany w sposób pośredni lub bezpośredni.
O tym, jak dużą rolę pełni OUN najlepiej świadczy fakt, że stwierdzenie śmierci pnia mózgu jest z anatomicznego punktu widzenia tożsame z utratą życia.
Centralny układ nerwowy komunikuje się z pozostałymi strukturami organizmu poprzez nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe, które wspólnie tworzą obwodowy układ nerwowy.
Informacje przesyłane są w obu kierunkach:
- włókna aferentne (czuciowe) odpowiadają za odbiór i przekazywanie bodźców z receptorów znajdujących się na całym ciele do ośrodkowego układu nerwowego,
- włókna eferentne (ruchowe) przesyłają impulsy nerwowe z OUN do poszczególnych organów wykonawczych, inicjując w ten sposób działanie.
Drugi podział włókien obwodowego układu nerwowego jest związany z rodzajem przesyłanych przez nie informacji.
Włókna układu autonomicznego mają za zadanie kontrolować procesy niezależne od naszej woli, takie jak praca serca, perystaltyka jelit czy oddech, ponadto regulują ciśnienie tętnicze, wydzielanie soku żołądkowego oraz śliny
Autonomiczny układ nerwowy działa w sposób antagonistyczny.
Rolą części współczulnej jest aktywacja organizmu „do walki”.
Część przywspółczulna ma z kolei wyciszać pobudzenie i zapewniać ciału odpoczynek.
Dzięki temu możliwe jest zapewnienie równowagi i prawidłowego funkcjonowania poszczególnych struktur.
Włókna układu somatycznego odpowiadają za procesy zależne od woli człowieka, takie jak chęć wykonania ruchu lub danej czynności
Jeden mózg, setki objawów. Najczęstsze problemy związane z OUN
Złożona budowa ośrodkowego układu nerwowego oraz jego nadrzędna rola w organizmie powodują, że jest to struktura, której uszkodzenia i dysfunkcje mogą dawać rozmaite objawy.
Choroby układu nerwowego najprościej podzielić na pierwotne, związane bezpośrednio z nieprawidłowym działaniem układu nerwowego oraz wtórne, będące następstwem innych dolegliwości.
Choroby neurologiczne mogą wynikać z zaburzeń w przepływie krwi (tzw. choroby naczyniowe).
Należą do nich udary, krwotoki podpajęczynówkowe, tętniaki oraz zapalenie mózgu.
Schorzenia mózgu pojawia się także na skutek działania patogenów (wirusów, bakterii, grzybów).
Przykładem tego rodzaju choroby jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub kleszczowe zapalenie mózgu
Oddzielną grupę stanowią tzw. choroby neurodegeneracyjne, które rozwijają się w wyniku postępującej utraty neuronów.
Do najczęstszych chorób neurodegeneracyjnych należą:
- choroba Alzheimera,
- choroba Parkinsona,
- choroba Huntingtona,
- stwardnienie rozsiane,
- stwardnienie zanikowe boczne.
Warto także mieć na uwadze, że coraz więcej badań podkreśla rolę, jaką mózg odgrywa w powstawaniu i przebiegu chorób psychicznych.
Schizofrenia, choroba afektywna-dwubiegunowa, depresja, a nawet zaburzenia odżywiania i stany lękowe wiążą się z nieprawidłowym działaniem neuroprzekaźników, odpowiedzialnych za przesyłanie informacji pomiędzy pojedynczymi komórkami nerwowymi.
Jak leczyć mózg, czyli co należy zrobić w przypadku problemów z OUN?
Leczenie chorób neurologicznych zależy w dużej mierze od tego, czym są spowodowane, jaki mają przebieg oraz jakie dają objawy.
Dolegliwości, które mogą świadczyć o nieprawidłowościach w działaniu OUN, a zarazem powinny wzbudzić nasz niepokój to m.in.:
- częste i nasilone bóle głowy,
- zawroty głowy, omdlenia,
- zaburzenia widzenia,
- problemy z wypowiadaniem się,
- kłopoty z pamięcią i koncentracją,
- utrudnione wykonywanie ruchów, drżenia mięśni, niezborność ruchowa itp.,
- drgawki,
- zaburzenia snu,
- poranne wymioty.
W przypadku wystąpienia powyższych objawów, na początek warto skontaktować się z lekarzem rodzinnym, który po przeprowadzeniu dokładnego wywiadu zdecyduje o dalszym procesie diagnostycznym, ewentualnie – konieczności przeprowadzenia podstawowych badań.
Lekarzem specjalistą większości chorób ośrodkowego układu nerwowego jest neurolog.
Aby dostać się do neurologa w ramach ubezpieczenia NFZ, niezbędne jest skierowanie wydane przez lekarza rodzinnego (lekarza pierwszego kontaktu).
Badanie neurologiczne składa się w dużej mierze z pogłębionego wywiadu z pacjentem.
Lekarz pyta m.in. o dokuczliwe objawy, będące powodem wizyty, ale też przebieg innych chorób, uwarunkowania genetyczne, tryb życia oraz przyjmowane leki.
W następnym etapie neurolog sprawdza najważniejsze odruchy fizjologiczne, dzięki czemu może ocenić funkcjonowanie układu nerwowego na podstawowym poziomie.
Jeśli ustalenie diagnozy i wdrożenie leczenia nie jest możliwe na pierwszej wizycie, neurolog zleca wykonanie badań, takich jak:
- rezonans magnetyczny
- tomografia komputerowa
- elektroencefalografia (EEG)
- rentgen czaszki i/lub kręgosłupa
- badanie płynu mózgowo rdzeniowego
Zazwyczaj to właśnie dopiero badania diagnostyczne umożliwiają jednoznaczne określenie przyczyn problemu i wdrożenie leczenia.
Lekarz rodzinny lub neurolog mogą także zlecić konsultację psychiatryczną lub u lekarza endokrynologa w zależności od tego, jakie są objawy choroby.
Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:
Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.
Podobne artykuły
