Czym są szczepionki oraz dlaczego są takie ważne dla ludzkości?

Konsultacja z e-receptą Lek. rodzinny Specjalista

Jakie szczepienia są obowiązkowe, a jakie tylko zalecane?

Czy warto szczepić się co roku przeciwko grypie, jeśli nie jest to konieczne?

Jaka jest historia szczepień i dlaczego mają one tak duże znaczenie dla ludzkości?

I wreszcie: dlaczego szczepienia są ważne nie tylko dla jednostki, ale również dla tzw. odporności zbiorowej?

Czym są szczepionki?

Szczepionki to środek, który chroni większą społeczność przed ciężkimi, a nawet śmiertelnymi chorobami i ich powikłaniami.

Szczepionka to preparat, który został stworzony po to, aby imitować naturalną odpowiedz odpornosciową organizmu na dany patogen.

W szczepionce najczęściej znajdują się osłabione lub martwe wirusy lub bakterie, dzięki którym organizm może wytworzyć przeciwciała ukierunkowane na zwalczanie tych konkretnych patogenów.

O technologiach wytwarzania szczepionek napiszę dalej.

Dzięki podaniu do organizmu szczepionki (jedno- lub kilkudawkowej, najczęściej w formie zastrzyku domięśniowego rzadziej podskórnego lub śródskórnego) organizm rozwija odporność podobną do tej, jaką wykształciłby po kontakcie z żywym patogenem.

Co to daje w konsekwencji?

Kiedy Twój organizm jest zaszczepiony przeciwko konkretnej chorobie wie jak reagować na to zagrożenie, kiedy faktycznie spotka się z nim w środowisku naturalnym.

To znaczy, że Twój organizm ma w sobie przeciwciała, które wytworzył w kontrolowany sposób po podaniu szczepionki, a to z kolei prowadzi do tego, że może zareagować na realne zagrożenie.

Zatem funkcje szczepionek, to:

• wytworzenie odpowiedzi immunologicznej, podobnej do naturalnej odporności po przebytej chorobie czy zakażeniu;
• ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby, a także jej powikłaniami.

Można powiedzieć, że szczepienia to taki trening Twojego organizmu chroniący przed ewentualną chorobą, z którą może kiedyś się spotkać na swojej drodze.

A wiadomo, że zrobionych treningów nigdy się nie żałuje... ;)

Warto dodać, że o dzięki szczepieniom udało się zwalczyć dziesiątkującą niegdyś ludzi ospę prawdziwą czy chorobę polio.

Teraz słysząc nazwę ospa pewnie masz przed oczami jedynie swędzące zmiany na skórze spowodowane ospą wietrzną.

Kiedyś wirus ospy był śmiertelnym zagrożeniem, a dzięki szczepieniom ochronnym od 1967 ta choroba została eradykowana (wyeliminowana w 1980 roku).

Pierwszą szczepionkę podał Louis Pasteur w 1885 roku – chroniła ona przeciwko wściekliźnie

Jaki jest skład szczepionek?

Wszystko zależy od tego przeciwko czemu jest dana szczepionka.

W zależności od danego patogenu wywołującego konkretną chorobę, może zawierać w sobie:

• antygeny, które uzyskane są z żywych lub martwych drobnoustrojów, ich oczyszczonych fragmentów lub produktów ich metabolizmu;
• produkty powstałe w wyniku inżynierii genetycznej, czyli szczepionki najnowszej generacji (np. mRNA), które mają w sobie informację genetyczną, która po podaniu do organizmu człowieka produkuje konkretny
•  antygen.

Antygeny pobudzają komórki Twojego układu odpornościowego do produkcji przeciwciał, które dzięki pamięci immunologicznej zapewniają organizmowi ochronę na dłuższy czas.

Czy to wszystko?

Szczepionka w swoim składzie posiada także substancje dodatkowe, np. stabilizujące lub wzmacniające, które mogą przyspieszać pojawienie się odporności na daną chorobę lub chroniące preparat przed zanieczyszczeniem.

Jak działają szczepionki przeciw różnym chorobom?

Jak już zapewne wiesz, szczepionki opierają swoje działanie poprzez uczenie układu odpornościowego poprawnej reakcji na patogeny.

W taki sposób aktywuje się pamięć Twojej odporności tak, żeby organizm wiedział, kiedy zareagować i przed czym się bronić.

A raczej żeby mógł bronić się przed chorobą, którą wywołuje dany wirus czy bakteria.

Szczepionki bazują głównie na zabitej formie danego patogenu bądź jego osłabionej wersji.

Mogą także bazować na składowej drobnoustroju chorobotwórczego, która nie wywoła u Ciebie choroby i ta część zwana jest, tzw. antygenem.

W momencie, kiedy Twój organizm dostaje taki antygen, układ odpornościowy rozpoznaje go jako coś obcego.

Jednak dzięki podaniu osłabionej wersji patogenu, powinien sobie poradzić i wytworzyć odporność.

Jak to działa?

Twój organizm, rozpoznając obce dla niego cząsteczki aktywuje komórki odpornościowe po to, aby zwalczyć to, co mu potencjalnie zagraża.

W konsekwencji tego wytwarza w swoim układzie odpornościowym przeciwciała, dzięki którym może poradzić sobie z nieprzyjacielem w postaci wirusa lub bakterii.

Twoje ciało produkuje także komórki odpornościowe (limfocyty B oraz T) właściwie w całym organizmie: od krwi po szpik kostny.

Jeśli kiedykolwiek w swoim życiu zetkniesz się z danym wirusem, przed którym Twój organizm wytworzył już przeciwciała po podaniu konkretnej szczepionki lub przejściu infekcji, będzie on już wiedział, jak zareagować.

Wtedy właśnie te przeciwciała, które zostają w pamięci Twojego organizmu, będą Cię chronić przed daną chorobą.

Oczywiście czas, podczas którego Twój organizm pamięta konkretne patogeny, może zależeć od podanej Ci szczepionki.

Niektóre z nich podawane są raz w życiu i nie ma potrzeby ich ponownego podawania; inne natomiast trzeba cyklicznie powtarzać.

Ale co bardzo ważne...

Szczepienia tak naprawdę chronią nie tylko Ciebie, jako osobę, która daną szczepionkę przyjęła.

Dzięki odpowiedzialnemu podejściu do zalecanych szczepień w pośredni sposób chronisz także osoby, które tej szczepionki nie przyjęły.

Na przykład?

Mowa o osobach, które z jakiś przyczyn (np. zdrowotnych) nie mogą jej przyjąć.

Powszechne szczepienia pozwalają na uzyskanie tzw. odporności populacyjnej czy zbiorowej (stadnej, itp.).

Dzięki zaszczepieniu się konkretnej liczby ludzi żyjącym w danym społeczeństwie nabiera ono takiej stadnej odporności, która nie pozwala na rozwinięcie się epidemii.

Osoby, które nie są zaszczepione mogą powodować spore ryzyko rozprzestrzeniania się choroby oraz powikłań z nią związanych.

Szacuje się, że granica odporności zbiorowej zaczyna się od 85% wyszczepienia populacji [źródło], ale dużo zależy od rodzaju patogenu (np. dla odry to 95%; dla polio – ok. 85%).

Oczywiście, grupa tzw. antyszczepionkowców istnieje, natomiast jest też taka grupa ludzi, która bardzo chciałaby się zaszczepić, ale nie może, bo leczy np. nowotwory.

A dzięki Twojej odpowiedzialnej postawie możesz uchronić ich przed ewentualnym zachorowaniem.

Na przykład na SARS-CoV-2 (szczepienia przeciwko koronawirusowi są darmowe w Polsce) .

Szczepienia jako jedno z największych osiągnięć medycyny

Musisz wiedzieć, że szczepienia naprawdę wiele zmieniły w funkcjonowaniu ludzi i chorób wśród nich.

Jest to tak naprawdę jedno z największych osiągnięć medycyny.

Podobnie jak z antybiotykami czy regularną higieną, która niegdyś nie należała do codzienności.

Dzięki wprowadzeniu szczepień można było opanować groźne choroby i praktycznie totalnie wykluczyć je z bytowania wśród ludzi (czyli eradykować; np. polio typu 2 i 3).

Dzięki wprowadzeniu szczepień ochronnych można zapobiegać silnym powikłaniom i rozprzestrzenianiu się śmiertelnych chorób, tj. krztusiec, odra czy różyczka (groźna dla kobiet w ciąży).

A kiedy to wszystko się zaczęło?

Tak naprawdę już około 1000 roku zaczęto zwracać uwagę na korelację między chorobami i odpornością organizmu.

Dlaczego?

Ponieważ zachorowanie na zakaźną chorobę nie ponawiało się u osób, które już ją przeszły.

Pierwsze próby stosowania środków na kształt szczepień podjęto prawdopodobnie w Indiach, co z kolei zostało dalej skierowane na tereny Azji.

Do Europy znane wówczas działania sprowadzone zostały dopiero w XVIII wieku.

Wariolizacje (od nazwy ospy wietrznej po łacinie variola vera) polegały na podaniu zdrowej osobie, chcącej uchronić się przed zakażeniem, proszku ze strupków lub ropy pobranych od osoby, która łagodnie przechodziła ospę.

Czy było to skuteczne?

U niektórych tak, jednak próba taka obciążona była naprawdę dużym ryzykiem i często prowadziła niestety do śmierci.

Nie bez znaczenia na dzisiejszy rozwój i możliwość opanowywania chorób ma... higiena.

Niestety na przełomie XVI i XVII wieku choroby zakaźne miały duże pole do popisu dzięki brakowi dostatecznego dbania o czystość nie tylko ciała, ale także zatłoczonych miast.

Ale za to już w XVIII wieku brytyjski doktor Edward Jenner dokonał przełomowego odkrycia.

Zakaził ośmioletniego chłopca wirusemkrowiej ospy, co spowodowało rozwinięcie się u niego lekkiego przebiegu choroby, która uodporniła go także na postać ospy prawdziwej (czyli ludzkiej, której śmiertelność szacuje się od 20 do 80%).

I tak w 1980 roku WHO ogłosiło, że ospa prawdziwa kiedyś dziesiątkująca społeczności została praktycznie całkiem wypleniona dzięki szczepionce wynalezionej przez brytyjskiego lekarza.

Był to krok milowy w szczepieniach i podłożył podwaliny pod pierwszą prawdziwą (oraz skuteczną szczepionkę) Pasteura, a potem przeciwko wąglikowi.

Na początku XX wieku zaczęto zwalczać także żółtą gorączkę, a po drugiej wojnie wprowadzono szczepienia przeciwko wirusom, np. różyczki, świnki, WZW typu A i B, a także... odry.

W Polsce system szczepień został usankcjonowany w latach sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to wprowadzono Program Szczepień Ochronnych dzieląc je na te obowiązkowe, jak i zalecane.

Rodzaje szczepionek

Szczepionka szczepionce nierówna, zwłaszcza w kontekście składu i zawartości danego preparatu.

Jaki istnieje aktualny podział szczepionek?

Jest to różnicowanie ich na:

• szczepionki żywe z zawartością całych (i mało inwazyjnych) drobnoustrojów, zazwyczaj są najbardziej skuteczne, ale występuje dosyć spore prawdopodobieństwo pojawienia się objawów niepożądanych (NOP – niepożądanych odczynów poszczepiennych);
• szczepionki inaktywowane, czyli takie, które posiadają w sobie zabite patogeny lub ich fragmenty (np. białka), zazwyczaj wymagają kilku dawek aby uzyskać pełną odporność;
• szczepionki najnowszej generacji zawierające informację genetyczną, tzw. mRNA, która warunkuje produkcję antygenów, działają jak gotowy plik podawany do układu odpornościowego wskazujący instrukcję jak postępować z danym wirusem.

Obecnie stosowane szczepionki mogą chronić przed wieloma chorobami, a nie tylko stricte jednemu zakażeniu.

Tak jest w przypadku szczepionek wysokoskojarzonych, czyli takich, które posiadają parę szczepów patogenów w swoim składzie, np. szczepionka 5 w 1 uodporniająca przeciwko tężcowi, błonicy, polio, krztuścowi czy haemophilus influenzae typu B.

Pomaga to dziecku zmniejszyć stres przed wielorazowymi ukłuciami, a także minimalizuje ryzyko potencjalnych zakażeń podczas samego procesu szczepienia.

Kalendarz szczepień, czyli...

Rozpiska, której rodzice lub opiekunowie muszą pilnować i dbać o szczepienie swoich dzieci w odpowiednich terminach i na różnych etapach życia oraz rozwoju.

Obowiązkowe szczepienia w Polsce stosuje się przeciwko:

• błonicy;
• gruźlicy;
• zakażeniom pneumokokowym;
• odrze;
• śwince;
• krztuścowi;
• polio;
• różyczce;
• tężcowi;
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B;
• zakażeniom przeciwko haemophilus influenzae typu B,
• rotawirusom

Szczepienia w Polsce realizuje się u wszystkich dzieci od momentu urodzenia, aż do 19 roku życia.

Wykonuje się je także u osób dorosłych, a także tych, które pracują w zawodach z grup podwyższonego ryzyka.

Są to między innymi grupy medyczne, tj. lekarze, ratownicy czy pielęgniarki, ale także lekarze weterynarii.

Weterynarze muszą dodatkowo szczepić się, np. przeciwko wściekliźnie.

A kto jest odpowiedzialny za pilnowanie takiego kalendarza?

Tak naprawdę i rodzice i lekarz rodzinny.

Kalendarz szczepień dziecka powinien być realizowany zgodnie z rekomendowanymi terminami i aktualnymi wytycznymi, które co roku podawane są przez Głównego Inspektora Sanitarnego.

Oczywiście szczepienia terminowe przyjmuje się w przypadku, kiedy dziecko jest zdrowe.

W razie choroby szczepienia przekłada się (tzw. indywidualny kalendarz szczepień), natomiast pominięte dawki zawsze w miarę możliwości powinny zostać podane jak najszybciej.

Warto także zwrócić uwagę na to, że unikanie szczepienia zdrowego dziecka jest traktowane jako zaniedbanie, które może doprowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych w razie zachorowania.

Dodatkowe szczepienia, czyli dlaczego warto słuchać zaleceń lekarza?

Jeśli chodzi o dodatkowe szczepienia, często zalecane przez lekarzy z różnych względów, to stosuje się je po to, aby rozszerzyć zakres ochrony dziecka przed konkretnymi chorobami.

Zazwyczaj są to choroby mocno zakaźne, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, które łatwo rozprzestrzeniają się wśród grupy dzieci.

Szczepienia takie są płatne i można je wykupić na receptę od lekarza, w aptece.

Choć trzeba przyznać, że wybór tych szczepionek jest całkiem spory i warto wcześniej doradzić się swojego lekarza w tym temacie.

Zazwyczaj zalecane są te, które mają więcej składników skojarzonych w swoim składzie.

W ich skład wchodzą szczepienia przeciw:

• kleszczowemu zapaleniu mózgu;
• zakażeniom meningokokowym;
• grypie;
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu A;
• ospie wietrznej
• wirusom brodawczaka ludzkiego HPV wywołującego np. raka szyjki macicy. 

Jakie szczepienia dziecko musi przyjąć w konkretnych latach życia?

Szczepień jest naprawdę sporo.

Nie można ich jednak traktować wybiórczo, istnieje konkretna rozpiska, dzięki której wiadomo, w jakich momentach podawać konkretne szczepy.

Wygląda to następująco.

PIERWSZY ROK ŻYCIA:

• w pierwszej dobie życia dziecko otrzymuje szczepienie przeciwko WZW typu B I gruźlicy
• w około 2. miesiącu życia należy zaszczepić dziecko: kolejną dawką WZW typu B, błonicy, tężcowi, krztuścowi oraz Haemophilus influenzae typu b; pneumokokom i rotawirusom
• około 3-4 miesiąca życia podaje się kolejne dawki tych samych szczepionek, a także szczepienie przeciwko polio;
• około 5-6 miesiąca życia podaje się trzecią dawkę szczepień przeciwko, m.in. tężcowi czy krztuścowi;
• po 7 miesiącu życia podaje się kolejną dawkę przeciwko WZW typu B;
• po 6 miesiącu życia zaleca się także szczepienie przeciwko grypie i meningokokom;
• po 9 miesiącu życia zaleca się szczepienie przeciwko ospie wietrznej

DRUGI ROK ŻYCIA:

• między 13 a 14 miesiącem życia dziecko podaje się szczepieniu przeciwko odrze, śwince oraz różyczce;
• między 16 a 18 miesiącem życia podaje się kolejną dawkę szczepienia przeciwko błonicy, tężcowi czy krztuścowi, a także kolejną dawkę przeciwko polio I pneumokoków

WIEK PRZEDSZKOLNY:

• w 6. roku życia dziecka podaje się szczepienie przypominające szczepionki przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi oraz przeciw polio I dawkę przypominającą odry świnki i różyczki

OKRES PODSTAWÓWKI I LICEUM:

• w wieku 14 lat dziecko dostaje dawkę przypominającą przeciwko błonicy i tężcowi;
• w wieku 19 lat osoba już dorosła dostaje ostatnią dawkę szczepienia przeciwko błonicy oraz tężcowi.

PÓŹNIEJSZE SZCZEPIENIA:

• lekarze zalecają ponawianie szczepień, które mogą chronić w związku, z np. wykonywaną pracą czy konkretną sytuacją. Kładąc się do szpitala warto zabezpieczyć się przed WZW typu B, a kobiety w ostatnim trymestrze ciąży powinny dokonać ponownego zaszczepienia przeciwko krztuścowi i błonicy. Przyszli ojcowie powinni zabezpieczać się przed tymi chorobami (w dowolnym momencie oczekiwania na dziecko). Dodatkowo zaleca się również szczepienia przeciwko grypie na początku sezonu grypowego, czyli około września;
• warto także przed egzotyczną podróżą rozeznać się wśród chorób występujących na danym obszarze i zabezpieczyć swój organizm przed chorobami, na które Europejczycy nie są uodpornieni, np. przeciwko malarii, żółtej gorączkę, WZW a

Dlaczego niektóre szczepionki należy przyjmować co sezon?

Jest to uzależnione od tego, jakiego typu jest dana szczepionka.

Zazwyczaj w kilku dawkach należy podawać szczepionki, tzw. inaktywowane, jak jest w przypadku wirusa grypy.

Ich działanie związane jest bezpośrednio z zawartością preparatu.

To znaczy?

Tak naprawdę szczepionki żywe wywołują silną odporność już po jednej dawce.

Szczepionki inaktywowane, czyli inaczej zabite zazwyczaj wymagają dwóch lub więcej dawek, aby odpowiednio pobudzić organizm i układ odpornościowy do produkcji przeciwciał.

Wypracowanie takiego systemu ochronnego jest możliwe po podaniu dawek przypominających, co skutkuje z kolei utworzeniem się długotrwałego efektu ochronnego i pamięci immunologicznej.

W przypadku niektórych wirusów, które mutują, należy podawać szczepionkę sezonowo.

Pozwala to uchronić organizm przed aktualnie panującym patogenem, a tym samym zmniejszyć jego rozpowszechnianie się.

Czy szczepień trzeba się bać? Czyli parę zdań o NOP-ach

Mogłeś usłyszeć o tzw. NOP-ach, czyli niepożądanych odczynach poszczepiennych.

Jest to nieprawidłowa reakcja organizmu na przyjętą dawkę szczepionki, która może wystąpić nawet do miesiąca po jej przyjęciu.

NOP można różnicować ze względu na poziom nasilenia objawów, na:

• poważne, czyli takie, które wymagają stałej opieki lekarskiej w szpitalu a nawet zagrażające życiu;
• ciężkie, czyli np. obrzęki kończyn czy bardzo wysoką gorączkę;
• łagodne, zazwyczaj występujące w postaci gorszego samopoczucia, zaczerwienienia czy lekkiej gorączki.

Oczywiście to jakie objawy niepożądane po szczepieniu mogą wystąpić zawsze pozostaje do Twojego wglądu w informacji podanej Ci przed szczepieniem czy to na ulotce, zgodzie szczepienia lub przez lekarza.

Musisz wiedzieć, że ciężkie NOP występują niezwykle rzadko, natomiast dobroczynne właściwości szczepień przewyższają zaletami ewentualne minusy szczepienia się.

Każdorazowo przecież przed szczepieniem przechodzisz także konsultację lekarską, która pozwala odpowiedzieć na pytanie czy Twój stan zdrowia pozwala na jej przyjęcie.

Nie zaleca się szczepienia, np. podczas przeziębienia ponieważ może wtedy mieć obniżoną odporność.

Informacja o niepożądanych działaniach lub objawach, na które należy zwrócić uwagę zawsze znajduje się na opakowaniu preparatu bądź, w tzw. Charakterystyce Produktu Leczniczego.

Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) w Polsce można zgłaszać wybierając jeden z dwóch dostępnych sposobów:

• w ramach obowiązkowego systemu zgłaszania NOP przez lekarzy za pośrednictwem Inspekcji Sanitarnej. Lekarze zgłaszają podejrzenia NOP do Powiatowych Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych, skąd trafiają one do Zakładu Epidemiologii NIZP PZH-PIB, gdzie podlegają weryfikacji i analizie przez ekspertów;
• w ramach dobrowolnego systemu nadzoru NOP, każda osoba zainteresowana, w tym np. rodzic/opiekun dziecka, może zgłosić podejrzenie NOP bezpośrednio do Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, gdzie są one gromadzone i analizowane w Departamencie Monitorowania Działań Niepożądanych tego Urzędu, a następnie przekazywane do europejskiej bazy danych tzw. EudraVigilance (European Union Drug Regulating Authorities Pharmacovigilance) nadzorowanej przez Europejską Agencję Leków (European Medicines Agency, EMA).

Udostępnij

Do znajomych

Tweetnij

Wyślij link

Nasz lekarz zadzwoni do Ciebie kiedy Ty chcesz! Potrzebujesz pomocy lekarskiej?

Rozpocznij konsultację