Szkarlatyna (płonica): objawy, leczenie, ile trwa

Szkarlatyna to ostra choroba zakaźna wywoływana przez paciorkowce grupy A. Dotyka najczęściej dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Objawia się nagłą gorączką, bólem gardła, charakterystyczną wysypką i tzw. malinowym językiem. Przy wczesnym wdrożeniu leczenia zazwyczaj ma łagodny przebieg.

 

Co to jest szkarlatyna (płonica)?

Szkarlatyna inaczej płonica, to ostra choroba zakaźna o etiologii bakteryjnej. Za jej wystąpienie odpowiada Streptococcus pyogenes – paciorkowiec β-hemolizujący grupy A. Bakteria ta najczęściej kolonizuje błony śluzowe gardła i nosa, powodując anginę paciorkowcową, która w niektórych przypadkach może rozwinąć się w szkarlatynę. Patogeneza płonicy wiąże się głównie z działaniem egzotoksyn pirogennych, odpowiedzialnych za charakterystyczną wysypkę, gorączkę i inne objawy ogólnoustrojowe.

Płonica występuje przede wszystkim u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, choć może również pojawiać się u młodzieży i dorosłych. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową lub przez kontakt z przedmiotami skażonymi wydzieliną osoby chorej. Choroba rozwija się zwykle po 2–5 dniach inkubacji i charakteryzuje się nagłym początkiem – z wysoką gorączką, bólem gardła, powiększeniem węzłów chłonnych oraz wysypką obejmującą niemal całe ciało.

Obecnie, dzięki powszechnemu dostępowi do antybiotykoterapii, szkarlatyna rzadko prowadzi do ciężkich powikłań, jednak w przeszłości była jedną z głównych przyczyn zgonów wśród dzieci. Przed erą penicyliny choroba często prowadziła do zapalenia nerek, gorączki reumatycznej a nawet sepsy. Współczesna medycyna pozwala ją skutecznie leczyć, dlatego dziś uznawana jest za chorobę stosunkowo łagodną i dobrze rokującą. Jednakże opóźnienie w rozpoznaniu i leczeniu może zwiększyć ryzyko powikłań. 

Warto również pamiętać, że paciorkowiec odpowiedzialny za szkarlatynę może być przenoszony przez zdrowych nosicieli – zwłaszcza dzieci – które nie wykazują objawów, ale mogą zarażać innych. Dlatego tak ważna jest czujność w przypadku wystąpienia typowych objawów, szczególnie w sezonie zwiększonej zapadalności na infekcje gardła.

 

Szkarlatyna: przyczyny choroby

Bezpośrednią przyczyną szkarlatyny jest infekcja bakteryjna wywołana przez paciorkowca Streptococcus pyogenes – gatunek należący do grupy A paciorkowców β-hemolizujących (GAS). Drobnoustrój ten ma zdolność do kolonizacji górnych dróg oddechowych, przede wszystkim błony śluzowej gardła i nosa, gdzie może przebywać zarówno u osób chorych, jak i u bezobjawowych nosicieli.

Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą kropelkową – podczas kichania, kaszlu, a nawet zwykłej rozmowy z osobą zakażoną. Możliwe jest również zakażenie poprzez kontakt bezpośredni, np. używanie tych samych sztućców, kubków, zabawek czy ręczników, zwłaszcza wśród dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, gdzie bliski kontakt sprzyja transmisji patogenu.

Co ważne, nie każde zakażenie paciorkowcem prowadzi do rozwoju szkarlatyny. Aby doszło do choroby, konieczne jest spełnienie dwóch warunków: szczep Streptococcus pyogenes musi wytwarzać egzotoksyny pirogenne (toksyny erytrogenne), a organizm osoby zakażonej nie ma swoistej odporności przeciwko tym toksynom. W praktyce oznacza to, że nawet w warunkach bliskiego kontaktu z osobą chorą nie u każdej osoby rozwiną się objawy płonicy.

Na podatność na infekcję wpływają także inne czynniki, takie jak wiek (najczęściej chorują dzieci 4–10 lat), ogólna odporność organizmu, a także wcześniejsze przebycie choroby. U osób, które przeszły szkarlatynę, zwykle wytwarza się odporność na konkretne szczepy, ale możliwe są nawroty choroby po kontakcie z innym wariantem paciorkowca wytwarzającego toksynę.

Zgodnie z aktualnymi badaniami klinicznymi szkarlatyna pozostaje jednym z najczęstszych powikłań infekcji paciorkowcowych u dzieci. Monitorowanie źródeł zakażeń i szybkie wdrożenie leczenia u osób objawowych ma więc istotne znaczenie w zapobieganiu ogniskom epidemii, zwłaszcza w placówkach edukacyjnych.

 

Szkarlatyna: objawy

Typowy przebieg szkarlatyny rozpoczyna się nagle, zwykle po 2–4 dniach od kontaktu z patogenem.

Charakterystyczne objawy to:

• wysoka gorączka (nawet do 39–40°C),
• silny ból gardła i trudności w przełykaniu,
• ból głowy, ogólne osłabienie, czasem nudności lub wymioty,
• powiększenie i bolesność węzłów chłonnych szyi,
• charakterystyczna drobnoplamista wysypka,
• „malinowy język” – początkowo biały nalot, który następnie ustępuje, odsłaniając intensywnie czerwone brodawki.

 

Szkarlatyna: objawy u dziecka

Szkarlatyna u dzieci ma zazwyczaj gwałtowny początek i dość typowy przebieg. Po okresie inkubacji pojawia się:

• temperatura powyżej 38,5°C,
• ból gardła, często z nalotem na migdałkach,
• wysypka – najpierw na klatce piersiowej i karku, potem obejmująca całe ciało,
• rumień na policzkach z bladą okolicą wokół ust (tzw. trójkąt Fiłatowa),
• „malinowy język” 
• niekiedy bóle brzucha, nudności, złe samopoczucie.

U młodszych dzieci objawy mogą być mniej charakterystyczne, dlatego niezbędne jest szybkie skonsultowanie się z lekarzem.

 

Szkarlatyna – jak wygląda wysypka?

Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów, jakie daje szkarlatyna, jest drobnoplamista wysypka, która pojawia się zazwyczaj w ciągu 12–48 godzin od wystąpienia gorączki. Początkowo zmiany skórne są widoczne na karku, górnej części klatki piersiowej oraz w pachwinach i dołach pachowych, a z czasem rozprzestrzeniają się na całe ciało – niekiedy z pominięciem okolicy trójkąta nosowo-wargowego.

Wysypka ma postać gęsto rozmieszczonych, drobnych plamek o czerwonym zabarwieniu, przypominających fakturą papier ścierny. Skóra chorego staje się szorstka i nieco wypukła w dotyku, co jest efektem reakcji zapalnej wywołanej toksynami bakteryjnymi. Największe nasilenie zmian obserwuje się w miejscach zgięć stawowych – na łokciach, kolanach oraz w fałdach skórnych. Twarz osoby chorej jest często intensywnie zaczerwieniona, z typowym bladym trójkątem wokół ust – tzw. objaw Fiłatowa, który ma istotne znaczenie diagnostyczne.

Wysypka utrzymuje się zazwyczaj przez 3–5 dni, po czym zaczyna stopniowo ustępować. W jej miejsce pojawia się łuszczenie naskórka – najpierw na dłoniach i stopach, a następnie na pozostałych partiach ciała. Proces ten może trwać od kilku dni do nawet kilku tygodni po zakończeniu fazy ostrej choroby. Złuszczanie nie jest bolesne, ale bywa uciążliwe, szczególnie dla dzieci.

 

Szkarlatyna: rozpoznanie i diagnoza

Rozpoznanie szkarlatyny opiera się przede wszystkim na typowym obrazie klinicznym choroby. Do najważniejszych objawów, które pozwalają na wstępną diagnozę, należą: wysoka gorączka, ból gardła, charakterystyczna wysypka oraz tzw. „malinowy język” – żywoczerwony, z uwydatnionymi brodawkami. Dodatkowymi objawami są przekrwione i powiększone migdałki oraz bolesne powiększenie węzłów chłonnych szyjnych.

W sytuacjach niejednoznacznych klinicznie lekarz może zlecić wykonanie szybkiego testu antygenowego na obecność paciorkowców grupy A (tzw. test Strep A), który umożliwia wykrycie patogenu w ciągu kilku minut. Dodatni wynik stanowi wskazanie do rozpoczęcia antybiotykoterapii. W uzasadnionych przypadkach można też pobrać wymaz z gardła do badania mikrobiologicznego (posiewu).

W badaniach laboratoryjnych przy płonicy często obserwuje się podwyższone wartości parametrów stanu zapalnego, takich jak OB, CRP a także leukocytozę. Po przebyciu choroby zaleca się kontrolne badanie moczu (w kierunku ewentualnego kłębuszkowego zapalenia nerek) oraz oznaczenie poziomu antystreptolizyny O (ASO), które może pomóc w wykryciu powikłań po przebytym zakażeniu paciorkowcowym.

Diagnostyka różnicowa obejmuje przede wszystkim inne choroby wysypkowe wieku dziecięcego, takie jak różyczka, odra, rumień zakaźny, a także mononukleoza zakaźna czy reakcje polekowe.

 

Szkarlatyna: ile trwa?

Okres wylęgania szkarlatyny trwa zazwyczaj od 2 do 4 dni po kontakcie z osobą zakażoną lub nosicielem. Choroba rozwija się nagle – z gwałtownym wzrostem temperatury ciała (często powyżej 39°C), silnym bólem gardła, trudnością w przełykaniu i pojawieniem się charakterystycznej wysypki.

Faza ostra choroby trwa przeciętnie 5–7 dni. W tym czasie pacjent zmaga się z najbardziej dokuczliwymi objawami, które stopniowo ustępują pod wpływem antybiotykoterapii. Wysypka najczęściej znika po 3–5 dniach, ale złuszczanie naskórka może utrzymywać się jeszcze przez 1–3 tygodnie – szczególnie na dłoniach i stopach.

Antybiotykoterapia pozwala nie tylko skrócić czas trwania objawów, ale też znacznie ogranicza ryzyko powikłań oraz transmisji bakterii na osoby z otoczenia. Już po 24 godzinach od rozpoczęcia leczenia chory przestaje być zakaźny, co ma istotne znaczenie epidemiologiczne – zwłaszcza w przypadku dzieci uczęszczających do przedszkoli i szkół.

W większości przypadków, jeśli choroba zostanie szybko rozpoznana i odpowiednio leczona, jej przebieg jest łagodny, a pełny powrót do zdrowia następuje w ciągu kilku tygodni bez trwałych następstw.

 

Szkarlatyna (płonica): leczenie

Leczenie szkarlatyny opiera się przede wszystkim na odpowiednio dobranej antybiotykoterapii, której celem jest skrócenie czasu trwania choroby, zmniejszenie ryzyka wystąpienia powikłań oraz ograniczenie zakaźności pacjenta. Lekiem pierwszego wyboru pozostaje penicylina fenoksymetylowa, stosowana doustnie przez okres 10 dni. Antybiotyk ten wykazuje wysoką skuteczność wobec paciorkowców β-hemolizujących grupy A i jest dobrze tolerowany przez większość pacjentów.

U osób z nadwrażliwością na penicyliny stosuje się antybiotyki alternatywne, takie jak cefalosporyny I generacji (np. cefadroksyl) lub makrolidy, takie jak azytromycyna czy klarytromycyna. Wybór preparatu zależy od wieku pacjenta, wywiadu alergicznego i nasilenia objawów klinicznych.

Najlepsze efekty terapeutyczne uzyskuje się, gdy antybiotyk zostanie wdrożony natychmiast po postawieniu rozpoznania – nawet jeśli objawy mają łagodny charakter. Już po 24 godzinach od rozpoczęcia leczenia chory przestaje być zakaźny, co ma istotne znaczenie w ograniczaniu transmisji bakteryjnej, zwłaszcza w placówkach opieki nad dziećmi (żłobki, przedszkola, szkoły).

Poza leczeniem przyczynowym stosuje się terapię objawową, która łagodzi dolegliwości towarzyszące chorobie:

• leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe (paracetamol, ibuprofen),
• odpowiednie nawadnianie organizmu, szczególnie w czasie gorączki,
• płukanie gardła naparami ziołowymi lub preparatami antyseptycznymi,
• łagodzące tabletki do ssania (np. z wyciągiem z porostu islandzkiego),
• odpoczynek, sen i izolacja chorego przez minimum 24 godziny od rozpoczęcia leczenia.

Należy bezwzględnie dokończyć pełną kurację antybiotykową, nawet jeśli objawy ustąpią wcześniej. Przedwczesne przerwanie leczenia może skutkować nawrotem infekcji, rozwojem powikłań oraz zwiększeniem ryzyka powstania opornych szczepów bakterii.

 

Powikłania szkarlatyny

W większości przypadków szkarlatyna przebiega łagodnie i ustępuje całkowicie przy właściwym leczeniu. Jednak w sytuacjach gdy choroba zostanie zignorowana lub leczona nieprawidłowo, mogą wystąpić groźne powikłania – zarówno wczesne jak i późne. Powikłania te wynikają z bezpośredniego działania patogenu lub z reakcji immunologicznych organizmu.

 

Powikłania wczesne (1–7 dni od zachorowania):

• ropnie okołomigdałkowe – bolesne zbiorniki ropy w tkankach otaczających migdałki, mogące prowadzić do trudności w połykaniu i oddychaniu,
• zapalenie ucha środkowego – częste u dzieci, może skutkować niedosłuchem lub nawrotami infekcji,
• ropne zapalenie zatok przynosowych,
• ropne zapalenie węzłów chłonnych szyi (limfadenitis),
• bakteryjne zapalenie płuc (rzadziej), szczególnie u osób z obniżoną odpornością.

 

Powikłania późne (2–3 tygodnie po zachorowaniu):

• ostra gorączka reumatyczna – poważne, autoimmunologiczne powikłanie mogące prowadzić do trwałego uszkodzenia zastawek serca, stawów, skóry oraz ośrodkowego układu nerwowego (pląsawica Sydenhama),
• ostre kłębuszkowe zapalenie nerek – objawiające się obrzękami, nadciśnieniem i zmianami w badaniu ogólnym moczu,
• reaktywne zapalenie stawów – przejściowe bóle i obrzęki dużych stawów, szczególnie u dzieci starszych i młodzieży.

 

W przypadku nawrotów płonicy u tego samego pacjenta warto rozważyć nosicielstwo paciorkowców w obrębie nosogardła lub obecność antybiotykoopornych szczepów. W takich przypadkach wskazana jest konsultacja laryngologiczna, posiewy z gardła oraz – niekiedy – leczenie eradykacyjne lub profilaktyczne dla najbliższego otoczenia.

 

Szczepionka na szkarlatynę

Obecnie nie istnieje dostępna szczepionka przeciwko szkarlatynie. Mimo intensywnych badań nad szczepionkami przeciwko paciorkowcom grupy A, trudności technologiczne i immunologiczne wciąż uniemożliwiają ich skuteczne wdrożenie.

Jednym z problemów jest duża zmienność antygenowa szczepów Streptococcus pyogenes, co utrudnia stworzenie uniwersalnego preparatu. Dodatkowo obawy o wywołanie odpowiedzi autoimmunologicznej sprawiają, że badania nad bezpieczną szczepionką są bardzo ostrożne.

Do czasu opracowania szczepionki podstawą minimalizowania ryzyka epidemiologicznego pozostaje przestrzeganie zasad higieny, szybkie rozpoznanie choroby, właściwe leczenie antybiotykiem i izolacja chorego przez minimum 24 godziny od rozpoczęcia terapii.

 

Jak zapobiegać zachorowaniom na szkarlatynę?

Choć nie ma szczepionki na płonicę, można podjąć skuteczne działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko zachorowania. Do najważniejszych należą:

• unikanie kontaktu z osobami chorymi – dzieci zarażone szkarlatyną nie powinny uczęszczać do żłobka, przedszkola ani szkoły do momentu zakończenia izolacji,
• higiena rąk – częste mycie rąk ciepłą wodą z mydłem ogranicza rozprzestrzenianie się bakterii,
• zakrywanie ust i nosa podczas kaszlu i kichania,
• unikanie wspólnego korzystania z naczyń i ręczników, szczególnie w środowiskach zbiorowych.

W przypadku podejrzenia choroby u dziecka warto skonsultować się z lekarzem jak najszybciej, by rozpocząć leczenie i ograniczyć ryzyko przeniesienia choroby na inne osoby.

 

FAQ – Szkarlatyna

Jakie są pierwsze objawy szkarlatyny?

Najczęściej są to nagła gorączka, ból gardła, powiększone węzły chłonne, charakterystyczna wysypka i tzw. malinowy język.

Jak można się zarazić szkarlatyną?

Zakażenie następuje głównie drogą kropelkową podczas kontaktu z osobą chorą lub nosicielem paciorkowca.

Kto najczęściej choruje na szkarlatynę?

Najczęściej chorują dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (4-10 lat).

Czy szkarlatyna wymaga leczenia antybiotykiem?

Tak. Jest to choroba bakteryjna dlatego antybiotykoterapia jest konieczna by skrócić czas jej trwania i zapobiec powikłaniom.

Jak długo trwa leczenie szkarlatyny?

Antybiotyk stosuje się zazwyczaj przez 10 dni. Objawy ustępują zwykle po kilku dniach, ale ważne jest dokończenie terapii.

Czy po przebyciu szkarlatyny nabywa się odporność?

Tak, organizm nabywa odporność na toksynę konkretnego szczepu paciorkowca, ale możliwe są zachorowania na inne szczepy.

Czy można zachorować na szkarlatynę więcej niż raz?

Tak. Ponowne zachorowanie jest możliwe, jeśli zakażenie wywoła inny szczep bakterii wytwarzający odmienną toksynę.

Czy dorosły może zachorować na szkarlatynę?

Tak, choć znacznie rzadziej niż dzieci. U dorosłych przebieg bywa łagodniejszy, ale również wymaga leczenia.

---

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

E-recepta online

Lekarz rodzinny

Lekarz internista

Lekarz pediatra

---

Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.