Krztusiec: co to, objawy, badania, leczenie

Krztusiec (koklusz, pertussis) należy do najbardziej zaraźliwych infekcji bakteryjnych dróg oddechowych, a jego rozpoznanie wciąż stanowi wyzwanie diagnostyczne. Mimo dostępnych szczepień i rosnącej wiedzy na temat patogenezy Bordetella pertussis, choroba ta nie została w pełni wyeliminowana. Analiza doniesień naukowych oraz danych epidemiologicznych wskazuje, że zarówno dzieci, jak i dorośli mogą doświadczyć ciężkiego przebiegu, często z wielotygodniowymi napadami kaszlu. Dlaczego krztusiec wciąż pozostaje istotnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego, jakie mechanizmy odpowiadają za długotrwałe powikłania i czy obecny stan profilaktyki wystarczy, by skutecznie ograniczyć rozprzestrzenianie się tego patogenu?

 

Krztusiec: co to za choroba?

Krztusiec, w terminologii określany także jako koklusz czy pertussis, jest ostrą i wysoce zakaźną chorobą dróg oddechowych wywoływaną głównie przez bakterię Bordetella pertussis. Choć bywa często kojarzony z chorobą wieku dziecięcego, wbrew obiegowym przekonaniom może dotknąć osoby w każdym wieku. W historii medycyny krztusiec przez wiele stuleci stanowił jedną z najbardziej zagrażających życiu chorób infekcyjnych, szczególnie wśród niemowląt. Rozwój profilaktyki – zwłaszcza szczepień ochronnych – sprawił, że współcześnie liczba zachorowań znacząco zmalała, jednak nie zniknęła zupełnie. Szczególną uwagę na krztusiec zwraca się w kontekście jego powikłań oraz potencjalnie ciężkiego przebiegu u osób z obniżoną odpornością.

Istotą procesu chorobowego są gwałtowne i napadowe ataki kaszlu, którym często towarzyszy charakterystyczny świst wdechowy, przypominający pianie. W literaturze medycznej można spotkać się z określeniem „kaszel piania koguta” właśnie ze względu na ten dźwięk pojawiający się w momencie próby zaczerpnięcia powietrza po przedłużającym się skurczu mięśni oddechowych. Nasilone epizody kaszlu mogą prowadzić do groźnych komplikacji, zwłaszcza gdy krztusiec pojawia się u niemowląt, seniorów lub pacjentów z chorobami współistniejącymi. Z tego powodu znajomość przyczyn, objawów i możliwych badań diagnostycznych pozostaje niezwykle ważna dla zminimalizowania ryzyka ciężkich następstw i rozprzestrzeniania się zakażenia w populacji.

 

Przyczyny krztuśca

Bezpośrednim czynnikiem etiologicznym kokluszu jest bakteria Bordetella pertussis, która należy do grupy tzw. pałeczek Gram-ujemnych. Wniknięcie drobnoustroju do organizmu następuje drogą kropelkową – najczęściej poprzez wdychanie aerozolu zawierającego patogen, wytwarzanego przez osobę chorą lub nosiciela w trakcie kaszlu bądź kichania. Należy podkreślić, że krztusiec jest chorobą wysoce zakaźną: uważa się, że jedna zakażona osoba może w sprzyjających warunkach zarazić nawet do kilkunastu innych, jeśli nie są one zaszczepione lub nie posiadają tzw. odporności naturalnej.

W przeciwieństwie do niektórych innych chorób zakaźnych, przechorowanie kokluszu nie zapewnia trwałej odporności na całe życie – możliwe są ponowne zakażenia, chociaż zwykle przebiegają łagodniej. Istnieje też ryzyko, że u osób dorosłych, u których przebieg krztusiec bywa mniej typowy, zakażenie rozpoznawane jest dopiero w późnym stadium, co sprzyja dalszemu rozprzestrzenianiu się bakterii w środowisku rodzinnym i społecznym.

 

Krztusiec: objawy u dorosłych

Obraz kliniczny choroby może różnić się między dziećmi a dorosłymi, jednak pewne charakterystyczne cechy łączą wszystkie grupy wiekowe. Najbardziej typowym symptomem jest przewlekły, napadowy kaszel, który bywa opisywany jako „męczący”, „suchy” i „szarpiący”. U osób dorosłych, zwłaszcza tych, które w przeszłości przebyły szczepienia lub wcześniejsze zakażenie, krztusiec potrafi przybierać formę lżejszą niż w populacji pediatrycznej. Mimo to choroba bywa niebezpieczna także w tej grupie, między innymi ze względu na potencjalne zaostrzenie chorób współistniejących, takich jak astma czy przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP).

Początkowo występują objawy łudząco podobne doprzeziębienia lub infekcji grypopodobnej: podwyższona temperatura ciała (zwykle niewysoka, o charakterze stanu podgorączkowego), katar i niewielkie pokasływanie. Po około 1–2 tygodniach dochodzi do fazy napadowego kaszlu, który staje się coraz intensywniejszy i może trwać nawet do kilku minut bez przerwy. Przy próbie głębszego wdechu, który występuje pomiędzy seriami kaszlu, pojawia się typowy świst. Dochodzi też często do nadmiernego łzawienia oczu oraz odkrztuszania niewielkich ilości gęstej wydzieliny. Niekiedy dorosłe osoby chorujące na krztusiec skarżą się na ból w klatce piersiowej spowodowany stałym drażnieniem dróg oddechowych i przepony. W fazie zdrowienia kaszel stopniowo traci na intensywności, jednak rekonwalescencja może być długa, a uciążliwe napady kaszlu mogą sporadycznie utrzymywać się jeszcze przez wiele tygodni.

 

Krztusiec: objawy u dzieci

U najmłodszych pacjentów, szczególnie w okresie niemowlęcym, krztusiec może przybierać znacznie groźniejsze formy niż u dorosłych. Dziecko, zwłaszcza to, które nie ukończyło jeszcze 6. miesiąca życia, jest narażone na gwałtowne spadki saturacji (niedotlenienie) w trakcie przedłużających się ataków kaszlu. Charakterystyczne są epizody bezdechu, w czasie których rodzic może zauważyć sinicę wokół ust malucha. Do tego dochodzi często silne zmęczenie dziecka, które wynika z wielokrotnych, męczących serii kaszlu. Niemowlę może mieć też trudności z jedzeniem i piciem, co dodatkowo osłabia organizm w walce z infekcją. W skrajnych przypadkach ta przypadłość u tak małych dzieci wymaga hospitalizacji ze względu na realne ryzyko wystąpienia niewydolności oddechowej.

Przebieg choroby u starszych dzieci bywa podobny do obserwowanego u dorosłych – pojawia się nieznaczne podwyższenie temperatury, nieżyt nosa oraz stopniowo narastający kaszel. Z czasem kaszel przybiera charakter napadowy. W trakcie intensywnych epizodów często dochodzi do wymiotów, co jest wynikiem silnego skurczu mięśni brzucha i klatki piersiowej. Należy podkreślić, że objawy koklusz u dzieci podlegają istotnym wahaniom – od postaci skąpoobjawowej, aż po przypadki wymagające leczenia szpitalnego i stałego monitorowania funkcji życiowych.

 

Krztusiec – badania

Aby potwierdzić, że dany przypadek kaszlu o przedłużającym się charakterze to faktycznie krztusiec, niezbędne są odpowiednie testy diagnostyczne. Ze względu na podobieństwo objawów do szeregu innych schorzeń, takich jak zwykłe infekcje wirusowe czy atypowe zapalenia płuc, właściwe zidentyfikowanie czynnika wywołującego jest kluczowe zarówno dla wdrożenia skutecznego leczenia, jak i ograniczenia transmisji zakażenia.

Najpopularniejszymi metodami laboratoryjnymi stosowanymi w diagnostyce krztusiec są:

1. Badanie serologiczne – wykrywanie przeciwciał IgG i IgA przeciwko antygenom Bordetella pertussis. Pozwala ono potwierdzić aktualną lub niedawną infekcję, choć interpretacja wyników bywa niekiedy utrudniona przez wcześniejsze szczepienia pacjenta.
2. Metoda PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy) – wykrywa bezpośrednio materiał genetyczny bakterii w wymazie z gardła lub nosogardzieli, co daje możliwość dość szybkiego i czułego rozpoznania choroby.
3. Posiew bakteryjny – choć jest to metoda dająca bezpośredni dowód na obecność żywego patogenu, bywa mniej praktyczna ze względu na wrażliwość bakterii i stosunkowo długi czas oczekiwania na wynik.

Uzupełnieniem diagnostyki laboratoryjnej jest obraz kliniczny, a więc rodzaj i czas trwania kaszlu. Pod uwagę bierze się także historię kontaktu z osobami chorymi oraz status szczepień pacjenta. Przy podejrzeniu pertussis lekarz może zlecić dodatkowe badania pomocnicze, takie jak morfologia krwi z rozmazem (wzrost liczby krwinek białych, zwłaszcza limfocytów) czy badanie CRP (umożliwiające wykluczenie innej przyczyny infekcji).

 

Krztusiec – leczenie

W przypadku potwierdzonego zachorowania na krztusiec, szczególną rolę odgrywa wczesne włączenie odpowiedniej antybiotykoterapii. Jaki antybiotyk stosuje się na krztusiec? Zazwyczaj stosuje się makrolidy (np. erytromycynę, azytromycynę czy klarytromycynę), które pozwalają skrócić czas wydalania bakterii i tym samym ograniczyć ryzyko zakażania innych osób. U pacjentów, którzy nie mogą przyjmować makrolidów, alternatywnie rozważa się inne grupy leków, chociaż ich skuteczność jest zwykle nieco niższa.

Ważnym elementem terapii jest odpowiednie nawadnianie organizmu i zapewnienie właściwej podaży kalorii, szczególnie gdy długotrwały kaszel utrudnia spożywanie posiłków. U niemowląt chorych na krztusiec często konieczna jest hospitalizacja, aby monitorować funkcje życiowe, zapobiegać bezdechom i reagować w razie wystąpienia poważnych powikłań. W niektórych przypadkach lekarze zalecają podanie leków łagodzących objawy kaszlu, choć istotne jest to, by nie maskować nadmiernie napadów kaszlu – utrudniłoby to rzetelną ocenę stanu pacjenta. W skrajnie ciężkich przebiegach choroby, zwłaszcza u osób starszych lub pacjentów z upośledzoną odpornością, konieczne może być wspomaganie oddechu i leczenie na oddziale intensywnej terapii.

 

Ile trwa krztusiec?

Czas trwania infekcja bywa dość zróżnicowany i zależy od wielu czynników, takich jak wiek chorego, stan ogólny organizmu, ewentualne choroby współistniejące czy moment zainicjowania leczenia. Zazwyczaj wyróżnia się trzy fazy: nieżytową (1–2 tygodnie), napadowego kaszlu (nawet do 6–8 tygodni) oraz zdrowienia (2–3 tygodnie lub dłużej). U dzieci kaszel bywa bardziej uciążliwy i może przeciągać się na wiele tygodni, natomiast u dorosłych choroba potrafi przyjmować postać subkliniczną, co oznacza, że napady kaszlu są mniej dotkliwe, choć trwają stosunkowo długo. W efekcie całkowity czas trwania tej przypadłości może wynosić od kilku do nawet kilkunastu tygodni, a niekiedy pacjenci zgłaszają kaszel utrzymujący się przez kilka miesięcy po zakończeniu zasadniczej fazy choroby.

 

Krztusiec: powikłania

Chociaż w wielu przypadkach krztusiec ma przebieg łagodny lub umiarkowany, zwłaszcza przy wczesnym rozpoznaniu i podjęciu leczenia, istnieje realne ryzyko wystąpienia licznych powikłań. Do najczęstszych należą:

• Zapalenie płuc – wywołane nadkażeniem bakteryjnym lub wirusowym wskutek osłabienia układu oddechowego. Może być groźne szczególnie u niemowląt i osób w podeszłym wieku.
• Pęknięcia drobnych naczyń krwionośnych w obrębie spojówek oka czy jamy ustnej – wynikające z gwałtownych ruchów mięśni klatki piersiowej w trakcie kaszlu.
• Przepuklina brzuszna – długotrwały, intensywny kaszel może prowadzić do podwyższonego ciśnienia w jamie brzusznej, co sprzyja powstawaniu przepuklin.
• Uszkodzenia układu nerwowego – w rzadkich przypadkach zakażenie może prowadzić do powikłań neurologicznych, zwłaszcza u niemowląt (np. drgawki gorączkowe, encefalopatie).

W tabeli poniżej przedstawiono wybrane następstwa nieleczonego lub ciężko przebiegającego kokluszu:

Powikłanie	Grupę ryzyka
Zapalenie płuc	Niemowlęta, osoby starsze, pacjenci z obniżoną odpornością
Uszkodzenia naczyń	Wszyscy pacjenci, w szczególności z długotrwałym kaszlem
Odwodnienie	Dzieci, szczególnie w pierwszych miesiącach życia
Powikłania neurologiczne	Niemowlęta, pacjenci z zaburzeniami odporności

Jak widać, ryzyko powikłań nie rozkłada się równomiernie w populacji. Szczególną ostrożność należy zachować w odniesieniu do najmłodszych dzieci, u których dolegliwość może bardzo szybko doprowadzić do stanu zagrożenia życia. Ważne jest również kontrolowanie sytuacji u dorosłych w podeszłym wieku i osób przewlekle chorych, gdyż u nich nawet niewielkie przesunięcie w rozpoznaniu i leczeniu może skutkować groźnymi komplikacjami.

 

Zapobieganie i profilaktyka krztuśca

Warto również wspomnieć o profilaktyce, gdyż stanowi ona najskuteczniejszą metodę zmniejszenia ryzyka wystąpienia choroby. Szczepienia ochronne należą do podstawowych działań prewencyjnych. W Polsce szczepienie przeciwko B. pertussis jest ujęte w obowiązkowym kalendarzu szczepień dla dzieci, najczęściej w formie szczepionki skojarzonej (tzw. DTP – błonica, tężec, krztusiec). Z upływem lat odporność może się zmniejszać, dlatego osobom dorosłym, zwłaszcza planującym kontakt z niemowlętami, często zaleca się dawkę przypominającą.

Oprócz szczepień ważne jest przestrzeganie zasad higieny, takich jak częste mycie rąk czy unikanie kontaktu z osobami przejawiającymi objawy kaszlu. W środowiskach, w których występuje wysokie ryzyko zarażenia (np. żłobki, przedszkola, domy opieki) kluczowe jest szybkie izolowanie osób chorych. W przypadku stwierdzenia zakażenia u jednego członka rodziny warto przebadać pozostałych, by wychwycić ewentualne bezobjawowe lub skąpoobjawowe przypadki jednostka chorobowa. W razie potwierdzenia zakażenia, lekarz może zalecić profilaktyczną antybiotykoterapię osobom mającym bliski kontakt z chorym.

 

Historia i współczesna epidemiologia kokluszu

Wzmianki o chorobie, którą współcześnie nazywamy krztuścem (pertussis), pojawiały się w źródłach historycznych już w średniowieczu. Przez stulecia rozprzestrzeniała się ona w dużych skupiskach ludzkich, powodując okresowe epidemie, którym towarzyszyła wysoka śmiertelność, zwłaszcza wśród małych dzieci. Brak dostępu do odpowiedniej opieki zdrowotnej, antybiotyków czy wiedzy na temat właściwych środków higieny przekładał się na tragiczne konsekwencje społeczne. Dopiero w połowie XX wieku, kiedy upowszechniły się szczepienia ochronne, zanotowano wyraźny spadek liczby zachorowań i zgonów związanych z tą infekcją.

Niemniej jednak, nawet po wprowadzeniu nowoczesnych metod profilaktyki, pertussis nie został całkowicie wyeliminowany. Z danych epidemiologicznych wielu krajów wynika, że okresowo odnotowuje się lokalne wzrosty liczby przypadków, najczęściej wśród osób nieszczepionych lub takich, u których odporność poszczepienna uległa osłabieniu. W niektórych regionach zaobserwowano również nowe szczepy bakterii Bordetella pertussis, co może stanowić wyzwanie dla tradycyjnych szczepionek.

Organizacje zdrowia publicznego, takie jak WHO i CDC, podkreślają, że najlepszą strategią kontroli choroby pozostaje szeroka dostępność szczepień oraz zachowanie czujności diagnostycznej w przypadku przedłużającego się kaszlu. Istotne jest prowadzenie nadzoru epidemiologicznego i raportowanie wszelkich podejrzanych przypadków, aby szybko identyfikować ewentualne ogniska choroby. Częste kampanie edukacyjne, skierowane do rodziców oraz personelu medycznego, przypominają o konieczności dbałości o szczepienia przypominające, zwłaszcza w grupie osób starszych czy planujących potomstwo.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, okresowe wzrosty liczby zachorowań są ściśle monitorowane przez instytucje odpowiedzialne za ochronę zdrowia publicznego. Wdrożenie szczepionki skojarzonej (np. DTP) we wczesnym dzieciństwie przyczyniło się do znacznego ograniczenia epidemii, jednak całkowite wyeliminowanie kokluszu nadal pozostaje trudne. W niektórych latach zdarza się, że liczba odnotowanych przypadków nieco wzrasta, co eksperci tłumaczą m.in. zjawiskiem zanikania odporności wraz z upływem lat. Dlatego w niektórych państwach europejskich zaleca się podawanie dodatkowych dawek przypominających młodzieży i dorosłym, zwłaszcza jeśli pracują w placówkach opieki nad dziećmi czy w służbie zdrowia.

Ważnym aspektem w kontroli tej jednostki chorobowej jest zrozumienie, że szczepionka, choć bardzo skuteczna w zmniejszaniu ciężkości objawów i ryzyka zgonu, nie zawsze całkowicie zapobiega zakażeniu. Jednak nawet jeśli osoba zaszczepiona zachoruje, przebieg choroby bywa zdecydowanie łagodniejszy w porównaniu z osobami pozbawionymi jakiejkolwiek ochrony immunologicznej. Takie podejście – oparte na profilaktyce i szybkim reagowaniu na pierwsze objawy – jest kluczowe dla minimalizowania strat zdrowotnych i społecznych wynikających z rozprzestrzeniania się kokluszu.

Krztusiec stanowi nadal realne wyzwanie dla zdrowia publicznego, mimo dostępności skutecznych metod zapobiegania i leczenia. Długi i uciążliwy kaszel, który bywa bagatelizowany wśród dorosłych, może przyczynić się do rozprzestrzeniania bakterii na osoby szczególnie narażone na ciężki przebieg choroby. Dlatego tak istotne jest promowanie szczepień, wczesna diagnostyka w razie podejrzenia zakażenia oraz odpowiedzialne postępowanie podczas leczenia. Dzięki tym działaniom można ograniczyć liczbę zachorowań oraz zminimalizować ryzyko wystąpienia groźnych powikłań.

---

Przychodnia online Dimedic - wybierz konsultację:

E-recepta online

Lekarz rodzinny

Lekarz internista

Lekarz pediatra

---

Treści z działu "Wiedza o zdrowiu" z serwisu dimedic.eu mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie mogą zastąpić kontaktu z lekarzem lub innym specjalistą. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie porad i informacji zawartych w serwisie bez konsultacji ze specjalistą.